MODADA ELASTİK KUMAŞLAR
Havva HALAÇELİ
Çukurova ÜniversitesiGüzel Sanatlar Fakültesi Tekstil Tasarım Bölümü
ÖZET
Elastik kumaşların modada ve tekstil endüstrisi içinde yer alması, 1959 yılında Du Pont’un ürettiği elastanın keşfi ile başlamıştır. Yüzücü giysileri, bayan çorapları ve spor giyim ürünlerinde çok fonksiyonluluk eğilimi doğrultusunda masaj yapma, birden fazla yönde esneme, vitamin içerme, aromatik kokular içerme gibi ilave işlevlere de sahip olarak tüketiciye sunulmuştur. Günümüzde elastan yalnız elastikiyetin istendiği alanlarda değil, aynı zamanda fırfır, büzgü, kabarıklık gibi dokusal etkilerle kumaşın ve giysinin görselliğine dek atkıda bulunmaktadır.
1. GİRİŞ
Bu çalışmanın amacı; işlevsel ve performans özellikleri ile dikkat çeken elastan lifinin tarihsel gelişim süreci içinde elastan içeren kumaşların modada ki yerinin incelenmesidir. Sosyal ve psikolojik bir olgu olarak tanımlanabilecek moda, insanların yaşam biçimlerindeki değişime bağlı olarak şekillenmekte, değişen tüketici ihtiyaç ve beklentileri ile yeni malzeme, kumaş çeşitleri ve bitim işlemleri ile tüketici ile buluşmaktadır. Elastan içeren kumaş ve giysiler bu bağlamda görsel anlamda da işlev değiştirerek tüketiciye sunulmaktadır. Elastanın yüzücü giysileri ile başlayan serüveni 1970’lerde disko modasının içinde kendine yer bulurken,günümüzde aktif spor giyim yanında günlük giyimde giysi tasarımında dokusal bir eleman oluşturmada da rol oynamaktadır. Bu nedenle elastan; esneme, kendi boyutlarına dönebilme gibi işlevsel olarak tanımlanan nitelikleri görsel anlamda da tüketicinin tatmin olmasında etkin bir rol üstlenmektedir.
2. Elastan Lifinin Özellikleri ve Kullanım Alanları
2.1 Elastan Lifinin Özellikleri
Tekstilde elastikiyet, bir lifin uzatıldıktan sonra tekrar eski boyutlarına dönmesi olaraktanımlanmaktadır. Doğal kauçuk lifi bu amaçla yüzyıllar boyunca kullanılmış, sentetik lifteknolojisindeki gelişmelerle birlikte kauçuğun deniz suyundan etkilenmesi ve cilde verdiği zarardan dolayı onun yerini alacak bir yapay lif üretimi için araştırmalara başlanmıştır. Elastik özellikteki liflere verilen bir diğer isim ise elastomer olup, bu lifler kimyasal yapıları gereği belirli bir elastikiyete sahip olan lifler olarak tanımlanmaktadır. Kopma sırasında çok yüksek uzama (%400–800) gösteren ve kopma noktasına kadarki uzamalarda tamamen ve çok çabuk eski haline dönebilen elyaflardır (Yakartepe, Yakartepe, 1995).Elastik özelliklere sahip olan elastan lifi; kauçuk yerine üretilen poliüretan esaslı yapay lif olup, ilk üretimi 1959 da “lycra” adıyla Du Pont tarafından gerçekleştirilmiştir. Yüksek uzama kabiliyeti ve uzatıldıktan sonra eski boyutlarına dönebilmesi ile elastan bu amaçla kullanılan kauçuk lifinin yerini almıştır. Sentetik elastomer lifler %85 oranında poliüretan içerirler ve bu lifler Avrupa’da elastan, Amerika’da ise Spandex lifleri olarak tanımlanmaktadırlar. ISO’nun 1043 nolu standardına göre, Batı Avrupa yapay elyaf üreticileri BISFA (International Bureau for Standardisation of Rayon and Syntetic Fibres) toplanarak elastanın “EL” şeklinde gösterilmesine karar vermişlerdir (Rupp, 1999).Elastan lifinin fiziksel ve kimyasal özellikleri onu diğer elastik liflerden üstün duruma getirmiş, giysilik kumaşlarda ve aktif spor giyimde aranılan bir malzeme yapmıştır.Elastan elyafı mikroskopta pürüzsüz, düzgün bir görünüm gösterir. Uzama kapasitesi çok yüksektir (% 500’den fazla) ve uzatıldıktan sonra eski haline dönme özelliği mükemmeldir.Kopma uzaması % 400–700 arasındadır. Yüksek uzama oranlarında hemen hemen tamamen elastiktir ve esnemesi oldukça iyidir. Düşük su emiciliğine sahiptir. Lycra elyafı % 0,3oranında nem alabilir. Aşınma ve buruşmaya dayanımı iyidir ve gerektiğinde ısı ile fikse edilir. Özellikle düşük sıcaklıklarda defalarca yıkamaya karşı dirençleri iyidir. Aynı zamanda,güneş yağları ve terlemeye de dirençleri iyidir ( Yakartepe, 1995).Bu çalışma TMMOB Tekstil Mühendisleri Odası web sitesi makaleler kısmında elektronik olarak yayınlanmıştır3Elastanın kimyasal özelliklerinden bahsedilecek olursa, sıvı ve biyolojik maddelerden etkilenmezken sodyumhipoklorit gibi maddelere karşı dayanıklı değildir ve sararmalar görülür. Bunun yanında güneş ışığı elyafın sararmasına ve bozulmasına yol açmaktadır(Yakartepe, 1995) .
2.2 Elastan Lifinin Kullanım Alanları
Elastan lifi karakteristik niteliklerinden dolayı kullanıldığı ürünlere hem görsel hem de işlevsel açıdan katkıda bulunmaktadır. Elastanın kullanıldığı ürünlerin sunduğu kullanım kolaylığı aynı zamanda görsel bir tatmini de beraberinde getirmektedir. Bir takım elbisenin esnemesi ve eski boyutlarına dönebilmesi aynı zamanda potlaşma ve bolluk gibi istenmeyengörüntüleri de önlemektedir.Elastan lifleri, yalın halde veya çeşitli liflerle birlikte iplik yapısına getirildikten sonra dokuma veya örme yapılarda kullanılabilirler. Üretildiği ilk yıllarda elastan, yüzücü giysilerinde kauçuk yerine kullanılırken, ilerleyen dönemde spor giyim ve çorap üretiminde de kendine yer bulmuştur. 1970lere gelindiğinde elastan bir diğer deyişle spandex disko modasının içinde cazibe yaratan pantolon ve üstlerle (vücudun üst kısmına giyilen giysiler)yerini almıştır.1980’ler elastanın aktif giyimde yer almaya başladığı yıllardır. Aktif spor giyimle görünürlüğü artan elastan markası günlük giyim içinde de yerini almıştır. 1990’lara gelindiğinde Armani, Donna Karan gibi modanın önde gelen temsilcilerinin defilelerinde elastan içeren kumaşlardan üretilen giysiler yer almaya başlamıştır.2000’li yıllar elastanın aktif spor giyim yanında dış giyim ürünlerinde ritim, uyum ve vurgu gibi tasarım prensiplerine bağlı olarak plise, drape, büzgü ve fırfır gibi giysi detaylarının oluşturulmasında ve giysinin bel ve kol formlarının biçimlendirilmesinde kullanıldığı bir dönemdir. Giysi oluşturma aşamalarında kumaş elastik ipliklerle dikilerek şekillendirilmiş,büzgü ve fırfır gibi kabarık etkiler oluşturulmuştur.Günümüzde elastan, iç giyim, mayo, hazır giyim, çorap ve aktif spor giyimin yanında ev tekstillerinde de kullanılan bir malzeme konumundadır.Elastan liflerinin gömlek, bluz, üniforma ve bayan-erkek takımlarında kullanımıyla % 10–20arasında elastikiyet elde edilmektedir. Spor ceketlerde ve jimnastik kıyafetlerinde % 20–40 arasında elastikiyet istenirken, spor kıyafetlerde ve kayak kıyafetlerinde ise % 50–200 arasında elastikiyet istenmektedir. Bu oranlar ürünün içerdiği elastan miktarına bağlı olarak değişmekte, elastan miktarı arttıkça ürünün elastikiyeti de artmaktadır.Elastan içeren giysilik dokuma kumaşlarda; kumaşın dökümlülüğü artmakta, giyside form bozuklukları azalırken, bollaşma ve potluklar ortadan kalkmaktadır. Giysi üretim aşamasında giysiye verilen şekil ve boyutların daha kalıcı olması sağlanmaktadır. Kullanıcıya hareket serbestliği getirmesiyle kullanım rahatlığı yanında hoş bir görünüm de elde edilmektedir.Elastomer lif kullanımının en büyük avantajı giyimde sağladığı rahatlıktır. Kolun eğilmesi,oluşturma gibi genel hareketler ve eğilmede rijit kumaşlardan yapılan giysiler esneme ihtiyacının sadece bir parçasını karşılamaktadır (Öktem, Çelik, Seventekin, 2002).
4 XFIT lycra kumaşı, Invista’nın patentini aldığı dört yönlü dokuma teknolojisi ile dört yönlü esneme ve vücudu mükenmmel biçimde sarmaktadır (White, 2006). Lee cooper Invista’nın denim kumaşlar için piyasaya sürdüğü XFIT lycra kumaş teknolojisinin Avrupa’daki lisansını almıştır. Denim kumaşlarda aranan bir özellik olan elastisite, Lee Cooper için bir marka değeri yaratmıştır.Spor giysiler için elastik malzemenin kullanımı ise1970 ler de başlamış, 1980’lerde çoraplarla zirveye çıkarken, 2000 lerde yüzücü giysileri için vazgeçilmez bir malzeme olmuştur.1970’lerde bisikletçiler yün şortların yerine‘aerodinamik’ spandex şortları kullanmaya başlanmıştır. Çok yönlü lif, dans giysilerinde, tayt ve streç jean pantolonlarda görünmeye başlanmıştır. 1980’lerde spandexin çoraplarda varlığ
Copyright © Tekstil Dershanesi, 2021
