1. GİRİŞ
Günümüzde işletmeler verimli ve etken bir yapıya kavuşmak için kaynaklarını en iyi şekilde kullanmak
zorundadırlar. Verimlilik oldukça geniş bir kavram olup, işletme düzeyinde incelenmesi; amaç ve
görevlerin belirlenmesini, üretim kaynaklarının sağlanmasını, bunların kullanımına ilişkin tüm yönetim Senol M.F., Yaman N., Türker E, Çalışır S., Tabaklı G. Teknolojik Araştırmalar: TTED TTED 2009 (2) 38-42
39
işlevlerinin olduğu kadar bütün üretim kaynakları arasındaki etkileşim ve sonuçların belirlenmesini ve
yorumlanmasını gerektirmektedir [1, 2, 3].
Çeşitli tekstil makinelerinin verimliliğinin belirlenmesinde genellikle randıman değeri esas
alınmaktadır [3, 4]. Randımanı etkileyen en önemli parametrelerden birisi çalışma esnasında ortaya çıkan
üretim kesintileridir. Buna yol açan nedenler arasında malzeme kalitesi, makine hataları ya da enerji
kesintisinden kaynaklanan mekanik duruşlar sayılabilir. Bir dokuma makinesi ele alındığında ortaya çıkan
iplik kopuşları makinenin randımanını, ürün kalitesini ve maliyetini doğrudan etkilemektedir. Aynı
zamanda dokumadaki işçi sayısına ve dolayısıyla personel maliyetine de etki eder. Dokumada ortaya
çıkan iplik kopuşları, malzeme kalitesinden, iplik ve bobin hazırlama proseslerinden, dokuma hazırlık
işlemlerinden ve dokumadan kaynaklanabilir [4, 6].
Dokuma işletmelerinde üretim kayıplarını veya iplik kopuşlarının kabul edilebilecek seviyeye
indirilmesi için yapılan çalışmaların yanında, yapılacak hızlı ve hatasız bir şekilde değerlendirilmesi
işletmenin verimliliğinde büyük rol oynamaktadır [1].
Dokuma makinesindeki duruşların optimize edilmesi için duruş nedenleri incelenmeli, ek olarak
detaylı duruş analizleri yapılmalıdır. Đplik eğirme, bobinleme veya çözgü çekme işlemlerinde olduğu gibi
dokuma işlemindeki iplik kopuşlarının maliyete etkisi göz önüne alınmalıdır [6].
Dokuma işlemi sırasında ortaya çıkan kopuşların mamul kalitesi üzerindeki olumsuz etkisi
yanında, iplik kopuş sayısı dokumahanenin verimliliğini ve dolayısıyla işletme masraflarını önemli
ölçüde etkileyecektir [7].
Duruşların azaltılması için çok önemli bir unsur dokuma makinesi ayarlarının doğru yapılmasıdır.
Dokuma makinelerinde birçok kontrol ve ayarlar elektronik olarak yapılmaktadır. Ayarların kolay olması
ayar süresini kısaltmaktadır [8].
Randımanı etkileyen en önemli faktörler atkı ve çözgü kopuşları ile çalışma esnasında ortaya
çıkan kısa ve uzun süreli duruşlardır.
1.1. Atkı ve Çözgü Kopuşlarının Azaltılması
Bir dokuma makinesinin bir saatlik çalışma zamanı boyunca 1,5 kopuştan daha az bir iplik kopuş
sayısıyla çalıştığı durumda en iyi kalitede kumaşların üretilebileceği kabul edilmektedir. Burada öncelikle
malzemenin seçimi önemli rol oynamaktadır. Yapılan araştırmalarda pahalı elyaf karışımları
kullanıldığında hammadde ve eğirme maliyetleri yüksek olsa da, dokuma maliyetlerinde iplik
kopuşlarının azaldığı ve bu nedenle ikinci kalite mamul miktarının yarı yarıya azaldığı görülmüştür [6].
Bunun yanında hazırlanan çözgü levent kalitesinin de dokuma verimliliği ve özellikle çözgü iplik
kopuşları üzerinde büyük etkisi vardır. Özellikle kötü hazırlanmış çözgüler daha fazla iplik kopuşlarına
yol açarak dokuma maliyetlerini arttırdığı gibi, kalitenin de düşmesine neden olmaktadır [6].
1.2. Kopuş ve Duruşların Kontrolü
Dokuma makinesinde duruş, tüm kumaş operasyonun en pahalı olanıdır. Dokuma ağızlığında
kopuş sayısını, duruş sayısını, en düşük seviyede tutmak için duruş analizleri yapılır. Analiz sonuçları
değerlendirilerek, dokumahanede alınması gereken önlemlerin yanında, özellikle malzeme performansı
ile doğrudan ilgili tüm üretim birimlerinin süreçlerini iyileştirici önlemlerin alınmasını sağlayacak veriler
elde edilir. Elde edilen verilere dayanarak, dokumahane verimliliği ve kumaş kalitesini arttıracak
önlemlerin alınması sağlanır [6].
Bu çalışma kapsamında döşemelik kumaş üreten bir dokuma işletmesinde randıman ve randımanı
etkileyen parametreler ele alınmıştır. Bu amaçla atkı ve çözgü kopuş sıklıkları, çeşitli nedenlerden ortaya
çıkan duruşlar, makinelerin fiili çalışma ve duruş süreleri incelenmiştir [6].
2. MATERYAL ve METOT
2.1 Materyal Teknolojik Araştırmalar: TTED 2009 (2) 38-42 Dokuma Dairelerinde Randıman Kayıplarının Analiz Edilmesi …
40
Döşemelik kumaş üreten dokuma işletmesinin randıman analizinde, 7 dokuma makinesinin toplam
21 vardiyadaki (7 gün * 3 vardiya) çözgü, atkı ve diğer duruşlardan kaynaklanan tezgâhların duruş
verileri kullanılmıştır. Verilerin alındığı dokuma makinelerinin hepsi aynı özellikte olup, verilerin alındığı
dokuma makinelerinin özellikleri aşağıdaki gibi olup, hepsi jakarlı dokuma makinesidir.
Toplam Çözgü Tel Sayısı : 4848 tel
Çözgü Sıklığı : 32 tel/cm.
Çözgü Đplik Numaraları ve Cinsi : 200 denye PES
Atkı Sıklığı : 14 Atkı/cm.
Kullanılan Atkı Đplikleri : Nm 2 Şönil, Nm 30/2 Akrilik, Nm 20/2 Akrilik
Ham En : 150 cm.
Belirtilen süre içerisinde meydana gelen duruşlar SPSS programı kullanılarak çoklu doğrusal
regresyon modeline göre analiz edilmiştir.
3. BULGULAR VE TARTIŞMA
Çalışmada, tezgâhların çalışma süreleri boyunca maksimum atabilecekleri atkı sayısı aşağıdaki
gibi hesaplanmıştır [4].
Maksimum Atkı Sayısı * )
var
* 5,7 * 60 ( *
saat
dakika
diya
saat
dakika
devir
= V
Maksimum Atkı sayısı = 400 * 7,5 * 60 = 180000 atkı / vardiya
Bir vardiyada 126000 atkı atılan bu işletmede tam kapasite randımanı (R);
100 *100
MaksimumAtkiSayisi
maksimumAtkiSayisi AttigiAtkiSayisi R
−
= −
*100 %70
180000
180000 126000 100 =
−
R = − olarak hesaplanmıştır.
Đşletme içerisindeki uzun süreli duruşların ihmal edildiği, sadece makine duruşlarının dahil
edildiği randıman (uzun süreli duruşlar çıkarılmış randıman, RM);
*100
( * )
( * )
100
MaksimumAtkiSayisi durus devir
MaksimumAttigiAtki durus devir AttigiAtkiSayisi RM
−
− −
= −
*100 %80 77,
(180000 60*400)
(180000 60*400) 126000 100 =
−
− −
RM = − olarak hesaplanmıştır.
Duruşlar ile bağlantılı randıman değerine; çözgü, atkı ve diğer duruşların etkisi istatistiksel olarak
değerlendirilmiştir. Değerlendirmede kullanılan verilerin tanımlayıcı istatistik değerleri Çizelge 1’de
gösterilmiştir.
Çizelge 1. Đstatistiksel verilerin tanımlayıcı istatistik değerleri Senol M.F., Yaman N., Türker E, Çalışır S., Tabaklı G. Teknolojik Araştırmalar: TTED TTED 2009 (2) 38-42
41
Ortalama Standart sapma
Uzun duruşlar çıkarılmış randıman 86.2335 3.5243
Çözgü duruş adedi 19.98 16.755
Atkı duruş adedi 11.28 8.855
Diğer nedenler ile duruş adedi 24.2 19.701
Değerlendirmede toplam 169 veri (örnek) kullanılmış, kullanılan verilerin ortalama ve standart
sapma değerleri verilmiştir. Bu veriler yardımı ile randıman hesaplanmasında kullanılan modelin
istatistiksel değerleri Çizelge 2’de verilmiştir.
Çizelge 2. Uzun duruşlar çıkarılmış randımanın istatistiksel değerlendirilmesinde model özeti
Model R R2 Düzeltilmiş
R2
Standart
sapma
R2
değişimi F df1 df2 Önem
1 0,854 0,730 0,725 1,87147 0,730 149,257 3 166 0,000
Çizelge 2’de görüldüğü gibi, R2 değeri % 73 çıkmaktadır. Düzeltilmiş R2 değerinin yüksek
olması modelin hata oranının azlığını, modelin doğruluğunu göstermektedir. Çizelge 3’de uzun süreli
duruşlar çıkarılmış randımanın belirlenmesinde çözgü, atkı ve diğer duruşların varyans analiz verileri
gösterilmektedir.
Çizelge 3. Duruşlar çıkarılmış randıman belirlenmesinde ANOVA değerlendirmesi
Model Kareler
toplamı df Kareler
ortalaması F Önem
Regresyon 1508,630 3 502,877 143,544 0,000
1 Kalan 578,043 165 3,503
Toplam 2086,673 168
Her koşulda modelin anlamlı olduğu varyans analizlerinde önem 0’a yakın çıkmasından
anlaşılmaktadır. Çizelge 4’de uzun süreli duruşlar çıkarılmış randıman değerlendirmesine ilişkin veriler
bulunmaktadır.
Çizelge 4. Uzun süreli duruşlar çıkarılmış randıman için değerlendirme sonuçları
Model Korelasyon Koliner istatistik
B t Önem Zeroorder Partial Part Tolerans VIF
Sabit 92,461 261,388 0,000
Çözgü
duruş
adedi
-0,131 -15,033 0,000 -0,611 -0,76 -
0,616 0,981 1,020
Atkı
duruş
adedi
-0,104 -13,972 0,000 -0,495 -
0,736
-
0,572 0,969 1,032
Diğer
duruşlar -0,097 -5,837 0,000 -0,227 -
0,414
-
0,239 0,959 1,043
Çizelge 4’de görüldüğü gibi regresyon denklemi aşağıdaki gibi verilebilmektedir.
RM= 92,461-0,131*Çözgü duruş adedi-0,104*Atkı duruş adedi-0,097*Diğer duruşlar
Denklemden anlaşılacağı gibi, sırasıyla her bir çözgü, atkı ve diğer duruşlar için meydana
gelebilecek randıman kaybının % 0.131, 0.104 ve 0.097 olduğu görülmektedir. Bulunan T değerlerine Teknolojik Araştırmalar: TTED 2009 (2) 38-42 Dokuma Dairelerinde Randıman Kayıplarının Analiz Edilmesi …
42
göre değişkenler ayrı ayrı anlamlı olmaktadır. Kolinear istatistik testinden elde edilen tolerans ve VIF
değerlerine göre değişkenler arasında yüksek korelasyon bulunmaktadır. Aradaki bu ilişki iplik kalitesinin
çözgü ve atkı duruşlarını birlikte etkilediğini ve iplik kalitesinin öneminin yüksekliğini ortaya
koymaktadır.
Bulunan sonuçlardan incelenen işletme için randıman dolayısı ile verimliliği azaltan en önemli
faktörün çözgü duruşları olduğu söylenebilir. Çözgü duruşlarının en fazla zaman kaybına neden olan
faktör olduğunu göstermektedir. Đşletmede verimliliği artırmak için çözgü hazırlık işlemlerinin yüksek
kalitede yapılmasının gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Verimliliği etkileyen 2. sıradaki faktörün atkı
duruşlarının oluşturduğu görülmektedir. Đplik ve bobin sarım kalitesinin yanında atkı ayarlarının üzerinde
durulmasının önemi ortaya çıkmaktadır.
4. KAYNAKLAR
1. Ak, P., Unsal, D., 1999, “Dokuma Salonunda Klima Haricindeki Lojistik Destek Konularının Salon
Randımanına Etkisi”, Bitirme Tezi, Ege Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Đzmir.
2. Lokmanoğlu, P., 1996, “Verimlilik Önemi ve Verimlilik Kültürü”, Tekstil ve Konfeksiyon, 3, 394-
396..
3. Başsorgun, B., Durur, G, 2005, “Performans Değerlendirme Ve Yönetimi Sisteminin Tekstil
Đşletmelerinde Uygulanması”, TMMOB Tekstil Mühendisleri Odası Tekstil Teknolojileri ve Tekstil
Makineleri Kongresi.
4. Meriç, B., Özkal, A., 2002, “Döşemelik Kumaş Üreten Bir Đşletmede Randıman Analizi”, Uludağ
Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Dergisi, 7(1), 131-140.
5. Çalışır, S., Tabaklı, G., 2008, “Dokuma Đşletmesinin Ekonomik Çalışmasını Etkileyen Parametreler”,
Bitirme Tezi, Uşak Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Uşak.
6. Bedez, T., Vahaplar, T., Koca, Ö., 2002, “Đplik-Dokuma Hataları ve Bu Hataların Kumaş Kalitesine
Etkisi”, Bitirme Tezi, Ege Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Đzmir.
7. Akkaya, Ş., 1999, “Duruş Hatasız Dokuma”, Tekstil ve Konfeksiyon,, 4, 312-314.
