DOKUMA KUMAŞ TASARIMI, GRAMAJ VE MALİYET HESAPLARININ ÖNEMİ
Kasım UZUNÖZ
Bir kumaşın dizaynı yani tasarımı bir cihazın, makinenin tasarımı gibi bazı temel kurallar gözetilerek belirli
yöntemler ile yapılır. Dokuma kumaş teknolojisi, çok eski bir endüstri işlevi olduğundan kumaş tasarımında daha çok
deneyimler sonucu olan çeşitli pratik yöntemler uygulanmaktadır. Bu nedenledir ki kumaş tasarımcıları bir sanatçı gibi
çalışırlar.
Tasarımcı
Bilgi, birikim, zekâ ve duygularını, kullanarak hayatımızdaki
nesnelere bizden bir şeyler katan, onlara estetik, ergonomik, fiziksel
ve fonksiyonel özellikler kazandıran ve belirleyen kişiye tasarımcı
denir.
Sanatsal becerisi yüksektir, gücü yeteneğidir. Söz konusu
bir sanat eseri değil de endüstri ürünü ise tasarımcının bir sanatçı
kadar estetik bir bakışa, psikolojik, sosyolojik bir görüşe ve teknik
bilgiye sahip olması gerekir.
Dokuma desinatörü
Armonik renkler kullanan, gerektiğinde tasarım yapan,
rapor tekniklerini ve dokuma kumaş üretim süreçlerini bilen, desen
sanatında pratiği olan kişiye dokuma desinatörü denir.
Desinatörlük öncü ve özgün fikirler ile belirli bir deneyim gerektirir.
Tekstil işletmelerinde bir kumaşın dokunmasına, ya örnek kumaşın benzeri ya da belirli bir kumaş türünün ve
kalitenin bir çeşitlemesi olarak karar verilir. Birinci durumda örnek tam olarak analiz edilerek kumaşın önemli özellikleri
ortaya çıkarıldıktan sonra yeni kumaşın yapımı için gerekli teknik özellikler saptanır. İkinci halde ise belirli bir kumaş
türünün, amaca ve kullanılacak olan hammaddeye göre, bazı teknik, estetik özelliklerinde uygun değişiklikler yapılarak
yeni bir kumaş tasarlanır. İkinci yöntem daha çok tercih edilmektedir. Yeni ürün çalışmaları işletmenin kimliğini ön plana
çıkarmakta ve müşteriye de cazip gelmekte. Bu çalışmalar genellikle fabrikaların desen bürosunda yapılır. Tekstil
desinatörlerinin, “kumaş tasarımı” genel terimi kapsamına giren örgü, renk, desen bilgisi yanında gramaj, maliyet
hesaplama, iplik, dokuma teknolojisi, kumaş apre, kumaş baskı ve bitim işlemleri tekniklerini de bilmeleri
gerekmektedir. Bu nedenle kumaş tasarımını, yalnızca desinatörün yapacağı bir çalışma olarak değil de, fabrikada
üretim ve üretim planlaması yapan tüm sorumluların ortak çalışması ve katkısını sağlamak daha doğru olur.
Özellikle ülkemiz tekstil sektöründe, karmaşık yapılı kumaşlar dokunmakta, bu da desinatörlerin çok yönlü
bilgilenmesini gerektirmektedir.
Bir kumaşın analiz ve tasarımında gözetilen üç temel
düşünce vardır;
Estetik düşünce: Güzel, çekici, uyumlu, kullanım
alanına ve amaca uygun bir yüzey görünümü elde
etmek amaçlanır.
Teknik düşünce: Kumaşın dokunmasında,
kullanımında, rahatlığı ve performans amaçlanır.
Mali düşünce: Dokumada maliyeti emsallerine göre alt
düzeyde tutmak amaçlanır.
Kumaşın tasarımı için yapılan çalışmalara, yapımı
istenen mamul kumaşın önemli bütün özelliklerini
belirlemekle başlanır. Kumaş analizi ve tasarımında en
önemli aşama iplik cinsi tespitidir. Kumaşları oluşturan
elyaf ve ipliklerin tanınması oldukça önemli zordur.
Bunun için bazı testlere ihtiyaç duyulur. Her elyaf
türünün kendine has özellikleri vardır. Bu özellikler göz önünde bulundurularak bazı yöntemler geliştirilmiştir. Örneğin; ştapel ipliklerin mikroskop altında veya kimyasal
çözücülerle birkaç cins elyaftan harmanlı olduğu tespit edilebilir. Tek elyaf ise ıslatma, koparma ve yakma yoluyla ayırt
edilebilir.
Daha sonra mamul kumaştan geriye doğru gidilerek üretimin iplik, çözgü, dokuma ve boya apre parametreleri
ve teknikleri saptanır. Bu bakımdan önce mamul kumaşın iyi tanınması ve kumaş özelliklerinin neler olduğunu ve hangi
etkenlere bağlı olduğunun iyi bilinmesi gereklidir. Öncelikle kullanma yerine göre kumaşın cinsi ve bu kumaşta elde
edilmek istenen görünüm önceden belirlenebilir. Kumaş cinsi bir ölçüde kumaşın kullanım yerini, hammaddesini, iplik
cinsini, yaklaşık gramajını içeren bir deyimdir. Kumaşta elde edilmek istenen görünümü ise örgü, iplik sıklıkları ve renk
planları dizayn ve motif büyüklüklerini verecektir. Diğer taraftan kumaş boyutları ve yüzey özellikleri de önceden
saptanan ve bilinen öğeler olmakla beraber boya ve apre işlemlerinde parametrelerde sapmalar olabilmektedir. Bu da
gramaj ve maliyet hesaplarında sapmalara neden olmaktadır.
Kumaş ağırlığı, kumaşın atkı ve çözgüsünde kullanılan ipliklere ve sıklıklarına bağlı olarak değişmektedir. Kumaş
gramajını, dokuma ve apre çekmeleri ile apre işlemleri önemli ölçüde etkilemektedir. Kumaş yapı ve dokusunu ise iplik
özellikleri, iplik sıklıkları ve kumaş örgüsü ortaya koyar. Bu etkenler kumaşın; kalınlık, sağlamlık, esneklik, döküm, yüzey
sertliği, yüzey görünümü, dayanıklılık ve gözeneklilik gibi geometrik ve mekanik özelliklerini belirler.
İstenilen ağırlıkta bir kumaş elde etmek için uygun numaralı iplikleri uygun sıklıkta kullanmak gerekir. Diğer
taraftan belirli kalınlık ve sıklıklarda kullanılan iplikler, örgü cinsine, iplik büküm sayısına göre çok sert ya da dökümsüz,
çok kalın ya da gevşek, sağlam ya da dayanıksız bir kumaş yapısı verebilirler. Bu bakımdan istenilen ağırlık, yapı ve
dokuda bir kumaş elde etmek için öncellikle uygun iplik cinsinin ve kumaş örgüsünün seçilmesi, daha sonrada iplik
numarası ve iplik sıklıklarının saptanması gerekir. Kumaş örgüsü, iplik numarası ve iplik sıklıkları arsındaki bağlantıları
çözümleyen çeşitli sıklık teorileri geliştirilmiştir. Örgü seçimi ise başlı başına ayrı bir konudur. Örgü hem estetik dizaynın
yapı taşı hem de kumaş ağırlığını ve yapısını etkileyen önemli bir etkendir. Kumaş üretime alınırken bütün bu değişimler
tahmin edilerek kumaşın tezgah üzerindeki boyutları ve kullanılacak olan iplik miktarları hesap yoluyla bulunur. Bu
hesaplamalarda bazı yöntemler ve testler kullanıldığı gibi, deneyimli kişilerin etkinliği de ön plana çıkmaktadır.
Bu nedenle kumaş gramaj ve maliyet hesabı yapan
kişiler teknik verileri ve üretim aşamalarını çok iyi yorumlamalı.
Dokuma kumaşların maliyeti büyük işletmelerde detaylı yapılır.
Küçük işletmelerde ise genellikle, iplik, büküm, çözgü, haşıl,
tahar, dokuma ve boyahane maliyetleri dikkate alınır. İmalât
işlemleri işletmede yapılmış olsa da maliyet hesabı fason
ücretlerine göre yapılır. Üretim için ödenen fason ücretleri,
mamul kumaş verilerine göre hesaplanır. Pratik maliyet
hesaplarında ipliklerin gerçek numaraları ile doğru sayılan atkı,
çözgü sıklıkları ve iyi tespit edilen boyut değişimleri
kullanıldığında doğru sonuç alınır. Genellikle iç ve dış
müşteriler tarafından birden fazla firmaya gönderilen numune
kumaşların maliyeti istendiğinde sağlıklı hesap yapmada
sorunlar yaşanmakta. Aynı kumaşa değişik teknik parametreler
verilmekte bu da firmalara karşı güvensizlik yaratmakta.
