Dutla Beslenmeyen ipek Böceklerinden Elde Edilen ipek lifleri
Yabani ipek böcekleri bilim ve teknolojinin ilerlemis olduğu çesitli ülkelerde böcek bilim ve biyoteknoloji
arastırmalarında kullanılmaktadır. Yabani ipek böceklerine Tasar ipeği, eri ipeği ve Muga ipeği vb. örnek verilebilir.
Yabani ipek böcekleri tamamen insan kontrolü altında yabani ağaçlarda yetistirilebilir. Bu böceklerin besin seçim
yelpazesi genistir. Örneğin; Tasar ipekböceği mese ya da kestane ağacı, eri ipekböceği Hint yağı bitkisi vb.. Yabani ipek
liflerinin kullanımı söz konusu olduğunda, arastırma ve gelistirmelerin çoğu Çin, Hindistan ve Japonya ile sınırlıdır. Bu
yazıda dutla beslenmeyen ipek böceklerinin sınıflandırılması, genel özellikleri ve kullanım alanları hakkında bilgi
verilmektedir.
Dünyada salgı üreten pek çok böcekten lif elde edilmesine rağmen ekonomik olarak ürün verenlerin
sayısı oldukça azdır. Diğer yandan dutla beslenen Bombyx mori türü evcillestirilebildiği halde, diğerleri genelde koloni halinde yasayan evcillestirilmesi güç olan, daha çok bazı orman ağaçlarının yaprakları ile beslenen türlerdir. O nedenle bu ipek böceklerine “yabani ipekböcekleri” elde edilen ipeklere de “yabani ipek” denilmektedir. Dut yaprağı ile beslenmeyip baska ağaçların yaprakları ile beslenen ipek böcekleri genelde Saturniidae familyasının Antheraea ve Phylosomia cinsine dâhildir. Bunlardan ekonomik olarak ipek elde edilenlerin sayısı oldukça azdır.
TASAR LiFLERi
Antheraea türlerinden elde edilen Tasar, tussah, tussur, tussore ve tusser gibi değisik isimlerle
adlandırılan bu yabani ipekler dünyada en çok üretilen yabani ipeklerdir. Antheraea Mylitta türünden elde edilen (tropikal Tasar) ipek lifleri bakır rengine sahip kalın liflerdir. Daha ziyade mobilyalıklarda ve iç giysilerde kullanılmaktadır. Dutla beslenen ipek böceklerinden elde edilen liflere göre daha az parlaktır, ancak kendine özgü bir tutumu ve çekiciliği vardır. Antheraea Proyeli J. Türünden elde edilen ipek lifleri ise “Oak (mese) Tasar” olarak adlandırılmaktadır. Bu lifler tropikal Tasar türünden elde edilene göre daha incedirler [2].
Tasar Liflerinin Elde Edilisi
Tasar ipekböceği genelde ilkbahar ve sonbahar olmak üzere yılda iki defa koza örmektedir (Bivoltin). Tasar ipek kozası genelde oval, 5x3 cm boyunda, uç kısmı sert ve hafif sivricedir. Sarı, krem, gri, kahve veya pembe renktedir. Koza ağırlığı mevsime, beslendiği bitkiye ve böceğin çesidine göre 7-14 g. arasındadır. Filamentlerin olusturduğu koza üç farklı katmandan meydana gelmektedir. lk iki katman birbirine kuvvetle birlesmis ve kalın tabaka olusturmustur. Üçüncü kısım ise incedir ve krizaliti çevrelemektedir. Sökülmesi son derece zor olan bu kısım krizalite sıkıca tutunmustur [1]. Öncelikle kozalar ağırlığı, sekli, rengi açısından uniform olacak sekilde karıstırılmaktadır. Kozaların kaynatılması ve ağartılması ipek üretiminin önemli asamalarındandır [3]. Tasar kozalarının boğulması islemi kaynar suda yarım saat sürede muamele edilerek gerçeklestirilmektedir. Kurutma ise güneste yapılmaktadır. Krizalitin bu etkili öldürme ve kurutulması sayesinde uzun süre muhafazası sağlanmıs olmaktadır [1]. Koza açma islemi ipek tellerini çıkarmak, kötü ve ikinci kalite kozaları elemine etmek için koza açma islemi yapılır. Böylece ham ipeğin ve kozalardan filament olarak ipek çekiminin kalitesini garanti altına alır [3]. Lif çekimi 5-6 koza filamentinin birlikte çekilmesiyle yapılmaktadır.
Tasar Liflerinin Mikroskobik Özellikleri
Ham ipek sıkı yapısmıs ve serisin kalıntıları fark edilir sekildedir. Fibroinleri ise serit seklinde, Bombyx mori türünden elde edilene göre daha kalın ve daha az üniformdur. Ayrıca lif inceliği kozanın dıs kısmından iç kısmına doğru incelme gösterir. Bu durum dikkati çekecek derecededir. Liflerin enine kesiti ise yassı, düz, üçgen veya çubuk seklinde olmaktadır [1].
2.3 Tasar Liflerinin Fiziksel Özellikleri
Bir kozada bulunan lif uzunluğu 800-1500 m’dir. Ancak ipek kozasında olduğu gibi hepsi çekilemez. Lif inceliği ise 5-10 denye arasındadır. Uzunluk ve incelik böceğin türü, beslendiği bitki çesidi ve mevsime göre değismektedir [1].
2.4 Tasar Liflerinin Kullanım Alanları
Oak Tasar esas olarak mobilya materyalleri için kullanılmaktadır. Bomkai, Paithani, Ikkat ve Katki Tasar ipeğinden yapılan popüler giysilerden bazılarıdır. Bafta, Tasar ile pamuğun popüler bir karısımıdır. Oak Tasarı ve yün, pamuk gibi diğer doğal liflerin karısımından sallar ve atkılar da üretilmektedir. Tasar ipeği erkek ve bayan için ceket yapımı ve ‘salwar-kurta’ gibi Hindistan’a ait geleneksel kostümlerin yapımı için idealdir [5]. Tasar ipekte birinci kalitedir. Parlak, yumusak, doğal kumaslar içinde en iyi dayanıma sahip bir materyaldir [4]. Tasar ipeği ceket, etek vb. sık giysilerin üretiminin yanı sıra aprike ve fon nakısında da oldukça kullanıslıdır [6]. Ayrıca Tasar ipeğinden “Saree” adı verilen geleneksel bir giysi de yapılmaktadır. Bunlar açık renkli zemin üzerine çiçek, meyve, kus vb. motiflerinin islenmis olduğu dokumalardır [2] ve Hindistan’da Tasar
ipeğinden yapılmıs bir “Saree” bulunmadan gelinin çeyizi tamamlanmıs kabul edilmemektedir [5]. Bu “Saree”ler Maharashtra’da evlilik törenlerinde kullanılmaktadır. Ancak “Saree” bölgesel bir giysi olmakla sınırlı kalmıstır. Her biri yaklasık 307.5 $ değerinde olup, bir “Saree”nin dokunması bir ayda tamamlanabilmektedir. 1956-66 yıllarında Andhra Pradesh’de 500 tezgah ve 600 dokumacı
bulunmaktayken, sonraları sayıları 10 tezgah ve 10 dokumacıya düsmüstür.
MUGA LiFLERi
Muga ipekböceği Hindistan’ın Kuzeydoğu bölgesinde yetismektedir. Botanik adı Antherea Assama olan bu ipekböcekleri som (Machilus Bombycine) ve Soalu (Litsea Polyantha) ağaçlarının yapraklarını yiyerek beslenmektedir. Bu ipek böcekleri dünyanın en pahalı ve en ince yabani ipeklerinden birini üretmektedir ve bu lifler “Muga” ya da yaygın olarak bilindiği sekliyle “Altın ipek (golden silk)” olarak adlandırılmaktadır. Bu kökeni eski zamanlara dayanan geleneksel bir endüstridir. [8].
3.1 Muga Liflerinin Elde Edilisi
Baslangıçta kozalar krem-beyaz renkte ve parlaktır, olgunlasıp kurudukça tedrici olarak altın sarısı veya açık kahveye dönüsmektedir. Koza yüzeyi hafif tüylüdür. Bu kısım bir fırça ile kolayca
giderilebilmektedir. Kozanın orta ve iç kısmı çekilebilen lifin bulunduğu kısımdır. Bundan daha iç kısım ise oldukça ince liflerin bulunduğu, sıkı ve çekilemeyen kısmı olusturmaktadır [1].
Muga ipeğinden serisinin uzaklastırılması ve liflerin eğrilmesi zordur. Soda ilave edilmis kaynar bazik suyla muamele edilebilmektedir [10]. Pisirilen kozalardan ipek çekimi hafif atesteki kaynar olmayan suda gerçeklestirilmektedir. Genelde 7 ile 20 kozanın filamenti birlikte çekilmektedir. Lif çekim aletlerine Hindistan’da yöresel olarak “Bhır” adı verilmektedir. Bu alet esas olarak kozaların konulduğu bir banyo ve genis bir çarkın döndürüldüğü silindirden ibarettir. Çekim basit çekim yöntemleri ile yapılmaktadır. Baska bir tip çekimde, silindir onu çevirecek bir ayağa bağlanmıstır. Daha gelismis olan bir tipte ise bobine sarma ve iplik yapma mekanizması da vardır. Genel olarak 100 Muga kozasından 250 gr kadar ham ipek elde edilmektedir [1]. Muga filamentleri daha düsük pürüzlülüğü nedeniyle ağartılamaz ve boyanamaz ve doğal sarı rengi kalmaktadır [8-11].
3.2 Muga Liflerinin Fiziksel Özellikleri
Bir kozadan çekilebilir lif uzunluğu 350-400 m’yi geçmemektedir. Lif inceliği 4.5 denyedir. Filamentler kozanın dıs kısmından iç kısmına doğru tetrici incelmektedir. Doğal altın sarısı renge ve parlak, ince bir doku yapısına sahiptir [12]. Muga lifleri bütün doğal lifler arasında en yüksek gerilme dayanımına sahiptir. Muga liflerinin nem tutma kapasitesi yüksektir (%30). Bu nedenle Muga kumaslar hem yazlık hem kıslık giysiler için giyim konforuna sahiptir. Bu özellik, girisimcileri bu liflerden farklı mevsimlerde kullanılabilecek giysiler üretmeye tesvik etmistir. Kristalin yapısını, sıklığını, altın sarısı rengini ve diğer özelliklerini 200ºC’ye kadar koruyabilmektedir. Muga ultraviyole ısınlarını %85.08’e kadar absorblayabilmektedir [11]. 50 ve daha fazla yıl dayanıma sahiptir. Kumas eskidikçe altınımsı parlaklığı artmaktadır. Tercihe bağlı olarak Muga ipeği basit bir ütülemeyle hos bir tekstüre özelliğe ya da yıkama sonrası kumas ütülenmezse bürümcüklü bir görünüme sahip olmaktadır. Kumasın sık sık yıkanması ipeğe zarar vermemektedir [8].
3.3 Muga Liflerinin Kullanım Alanları
Normal ipekten farklı olarak, Muga ipeği doğal bir giyim konforuna sahiptir. Muga ipeği aynı zamanda oldukça dayanıklıdır. Giysi alanında son 50 yıldır bilinmektedir [9]. Dokumacılar altın ya da metalik ipliklerin yerine sıklıkla Muga lifi kullanmaktadır [11]. Hindistan’da Saree, Mekhala gibi geleneksel giysilerin yapımında kullanılmaktadır [2]. Mobilyalık kumas yapımında da kullanılmaktadırlar [8]. Son zamanlarda, moda Tasarımcıları yeni ürün ve dizaynlar için Muga liflerini kullanmaktadırlar [5]. Muga liflerinden yapılmıs kumaslar herhangi bir yıkama maddesi ile yıkanabilirler. Bu konuda bir kısıtlama yoktur. Muga lifinden yapılmıs kumasların her yıkama sonrası kalitesi artmakta ve kumas daha yumusak bir hal almaktdır [8].
4.ERi LiFLERi
“Castor” ve “Kesseru” bitkilerinin yapraklarını yiyen “Samia ricina” tırtılına verilen genel isimdir. Bu ipek böcekleri tamamiyle evcillestirilebilen ve dutla beslenmeyen tek ipek böceğidir ve hintyağı bu ipek böcekleri için temel besin kaynağıdır [12].
4.1 Eri Liflerinin Elde Edilisi
Eria olarak da bilinen Eri lifleri bir ucu açık kozalardan elde edilmektedir. Kelebek kozadan kolayca
çıkmaktadır. Eri ipek böceklerinin disileri bir kerede 500 adet yumurta üretebilmektedir ve hayat
devreleri 40 gün sonra sona ermektedir. Eri ipekböcekleri birçok doğal düsmana sahiptir ve ancak çok iyi kontrol edilen bir çevrede yasamlarını sürdürebilmektedirler Kozadan lif elde etmede, yapıstırıcı maddenin giderilmesi için soda kaynatması yapılmaktadır. Aksi halde lif elde etmek mümkün değildir. Kozalar yeterince kaynatıldıktan sonra çıkarılır ve kurutulur, taranır. Lifler filament halde değil kesikli halde elde edilmektedir. Eri ipeği beyaz parlaktır. Bir kozadan
ağırlığının % 50-60’ı kadar lif elde edilebilmektedir [1].
4.2 Eri Liflerinin Fiziksel Özellikleri
Eri ipek lifleri diğer ipek liflerinin aksine kısa liflerdir. Evcil ipekböceğinin lifleri 300 metreyi bulan
protein filamentlerinden olusmaktadır. Buna karsın Eri ipekböceği kozasını kısa protein segmentlerinden olusturmaktadır. Dolayısıyla pamuk ya da yün gibi iplik haline getirilmesi için eğrilmesi gerekmektedir. Doğal beyaz renge sahiptir ve boyanabilir. Krizaliti öldürmeden çekilebilen tek ipek lifidir. Bu nedenle, Eri ipeğine bazen “barıs ipeği (peace silk)” ve “asırı vejeteryan ipek (vegan silk)" gibi isimler verilmektedir [15].
4.3 Eri Liflerinin Kullanım Alanları
Eri ipek böceği kısa lifler üretir ve bunlar iplik haline getirmek için eğrilir ve ardından dokunur ya da örülür. Bu kumaslar bayan elbiseleri yapımında kullanılmaktadır Eri lifleri ile dokunmus kumasların karakteristik özellikleri; dayanım, az kırısma ve iyi elastikiyettir [11]. Bu liflerin termal özellikleri nedeniyle sık sal ve atkı yapımı popülerdir. Ceketlerde veya süeterlerde ya da mobilya ve iç dekorasyonda kullanılabilecek ekzotik kumasların olusturulması için pamuk, yün, jüt
veya dut ipeği ile karıstırılabilmektedir [5].
5. TASAR, MUGA VE ERi LiFLERiNiN KiMYASAL ÖZELLiKLERi
Tasar liflerinin asit ve alkalilere karsı dayanımı evcil ipekböceği liflerinden daha yüksektir [4]. Soğuk derisik hidroklorik asitte siser fakat çözünmez. Bombyx Mori ipeğini kolayca etkileyen çinko, klorit, kromik asit ve yoğun hidroklorik asit Tasar'ı etkilememektedir. Gliseroldeki bakır hidratın alkol eriyiğinden çabuk etkilenmektedir. Soda ve sabunla yıkamadan sonra hidrojen peroksitle ağartmada, kısmen ağarmaktadır ve kısmen parlaklığı kaybolmaktadır. Bunun yanı sıra Tasar ipeği çabuk ya nmaktave alevleri yüne benzeyen hafif bir koku vermektedir, ancak yanarken kendi kendisini söndürmektedir.
TASAR, MUGA VE ERi LiFLERiNiN DÜNYADAKi ÜRETiMLERi
Yabani ipek böcekleri Tasar, Muga ve Eri’dır. Yabani ipeklerden yararlanılması söz konusu olduğunda, teknoloji arastırılması ve gelistirilmesi Asya’da Çin, Hindistan ve Japonya ile sınırlı kalmaktadır.Bunların üretildikleri ülkeler Hindistan, Çin ve Japonya’dır. Özellikle Hindistan bu konuda en basta gelmektedir. Japonya’da Tasar üretiminin yılda 100 ton civarında olduğu, özellikle kimono yapımında baslıca tüketici ülke olduğu belirtilmektedir [1]. Hindistan’da, Tasar ipeği büyük ölçüde Jharkhand, Chattisgarh ve Orissa eyaletleri ile Maharashtra, West Bengal ve Andhra Pradesh’da yetistirilmektedir. Mese Tasarı Hindistan’da Manipur, Himachal Pradesh, Uttar Pradesh, Assam, Meghalaya ve Jammu&Kashmir eyaletlerini kapsayan asağı Himalayan bölgesinde yetistirilmektedir. Bunun yanı sıra, Çin Mese Tasar’ının en büyük üreticisidir [2].
Muga ipeği ise Hindistan’ın küçük bir bölgesinde, Mynmar ve Malezya’da yetistirilmektedir [9].
Eri ipek böceği yarı evcil olup, Hindistan’ın kuzeydoğu bölgeleri ile Assam’da yetistirilmektedir.
Yetistirildiği baslıca yerler Bihar, Jharkhand, Chattisgarh, Orissa ve Andhra Pradesh’dir [2-17].
7. SONUÇ
Yabani ipek böcekleri, bilim ve teknolojinin ilerlemis olduğu çesitli ülkelerde temel entomolojik ve
bioteknolojik arastırmalarda önemli araçlar olarak kullanılmaktadır. Bunlar, Tasar, Mese Tasar’ı, Eri ve Muga’dır. Yabani ipeklerden yararlanılması söz konusu olduğunda, teknoloji arastırılması ve
gelistirilmesi Asya’da Çin, Hindistan ve Japonya ile sınırlı kalmaktadır. Hindistan dünyanın Çin’den
sonra en büyük Tasar ipeği üreticisi ve bunun yanı sıra dünyanın en büyük Muga ipeği üreticisidir. Aynı zamanda Eri ipeği konusunda da büyük bir üretim potansiyeline sahiptir. Bu ipek böceklerinden elde edilen lifler katma değeri yüksek olduğundan üretildikleri ülkelerde milli gelir artısı sağlamaktadır. Bu nedenle, günümüzde bu ipek böceklerinin yetistirildiği Hindistan ve Çin gibi ülkelerde üretim arttırılmaya çalısılmaktadır. Bugün için kullanım alanları her ne kadar geleneksel giysiler ve özel Tasarımlarla sınırlı olsa da, eğer üretim artısı sağlanabilirse, fiyatları daha uygun seviyelere düseceğinden kullanım alanlarının genisleyeceği düsünülmektedir.
teknolojikarastirmalar.com
