Düz Dokuma Yaygı Teknikleri

İki veya daha çok iplik  grubunun çeşitli şekillerde birbiri arasından geçerek meyda­na getirdikleri ürüne, dokuma “tekstil” denir. Bu dokuma işlemleri mekanik araçlar, yani makineler veya el ile gerçekleştirilebilir.Konu olan düz dokuma yaygılar ise, tamamen el ile dokunan türlerdir. Dokuma yaygılar, dokumalar arasında, kendine özgü kullanım gereklerinden dolayı, diğerlerinden değişik bir gelişim sonucu, ayrı bir grup oluşturmuşlardır. Çadır, ev, saray ve camilerin tabanlarına, kapı ve pencerelerin önlerine, eşyaların üzerine yayılan, örtülen, daha çok koyun yünü, keçi kılı, deve yünü, bazen bunların arasında pamuk, keten, ipek sırma ipliklerden veya bunların karışımından meydana gelen çoğunlukla diğer dokumalara “kumaşlara” göre daha kalın dokumalardır. İpliklerinin durumlarına, yani dokuma tekniklerine göre adlandırılır­lar.

Tarih

Enine , boyuna ikili iplik sistemi atkı ve çözgülerin arasına düğüm atılması ile meydana gelen düğümlü halının, sadece bu ikili iplik sisteminden meydana gelen atkı yüzlü dokumalar ve hatta bu ikili sistem arasına ayrı ipliklerle desenler yapılan cicim  zili, sumak dokumalardan sonra ortaya çıkmış olduğu muhakkaktır.altay dağları eteklerinde Pazırık’ta bir mezar içine sular girdiği için donduğundan olduğu gibi kalmış bir halde bulunan M. Ö. 5. Yüzyıla ait bir yaygı, bilinen en eski halıdır. Bu halı ile birlikte Pazırık’ta V. kurganda keçe yaygı­larla birlikte, düz dokuma parçaları bulun­muştur. Gene bu yörede Başadar isimli kurganda ve kuzey Moğolistan’ daki Noin-Ula ’da da atkı yüzlü dokuma, atkı atlamalı ve sarmalı ‘cicim, zili, sumak’ dokuma türlerinde ufak parçalar bulunmuştur.

Düz Dokuma Yaygı Teknikleri

Bezayağı Dokuma, Düz Bez Dokuması

Atkı ve çözgülerin eşit şekilde, birbirinin altından ve üstünden geçtiği dokuma türü bezayağı veya düz bez dokumadır. Normal gerilimdeki atkı ve çözgülerin arasından orta gerginlikte atkıların geçirilmesi ile atkı ve çözgülerin eşdeğerli olarak yüzeyde görüldüğü bir dokuma şeklidir.

Düz Atkı Yüzlü Dokuma

Tezgahta uzunlamasına ön-arka çift sıra ipliklerin (çözgü) arasından bir ön ve bir arkadan geçen enine ipliklerden (atkı) meydana gelen ve çözgülerin atkılar tarafından tamamen örtüldüğü bir dokuma türüdür. Bu şekilde çözgülerin atkıları örtebilmesi için atkılar çözgüler arasından bol bırakılarak geçirilir ve kirkit ile bastırılıp, bu bolluk yok edilir. Çuval, heybe ve düz renkli veya enine bantlar halindeki yaygılar bu teknikle dokunabilir.

Kilim

Atkı Yüzlü Dokuma

Atkılar belirli motif alanlarında gidip geri dönerken, en son çift çözgüyü dolanarak geri döndüklerinden, iki ayrı renkteki atkının karşılaştıkları dikey çizgi­lerde birer ilik meydana gelir. Böylece en tanınmış kilim -atkı yüzlü dokuma- türü “ilikli kilim” meydana gelmiş olur. Bu iliklerin açık bırakılma şekilleri veya çeşitli yollarla kapatılması veya dikey çizgilerden kaçınarak ilikler meydana getirilmeden dokunulması ile değişik kilim dokuma türleri ortaya çıkar. Bu türlerin hepsini birden -kilim- olarak adlandırabiliriz. Bu dokuma tekniklerinin yalnız biri veya birkaç tanesi bir yaygı üzerinde yer alabilir. Bunların dokuyucular ve halk dilinde ayrı ayrı adları bulunmadığı için, dokumayı teknik yönden anlatan adlar kullanılacaktır. Derlenebilen bölgesel adlar da ayrıca sözlük bölümünde, verilmektedir. Atkı yüzlü do­kumaların daha çok doğuda, Türkiye, İran, Türkistan, Kafkasya’da dokunan ilikli kilim ve değişik türleri, hemen hemen dünyada ‘kilim’ olarak tanınır. Lydia Rasonyi’nin yaptığı incelemeye göre, ‘kilim’ Türkçe’den gelen bir kelimedir ve bir Türk dokuma geleneğidir, ‘kilim’ kelimesi Türkçe’de 13. y.y.’dan bu yana kullanılır. Şekil olarak ta Türk asıllı görülmektedir. Bu kelime çeşitli yabancı dillere de girmiştir. “Gilim-gelim” kelimesi Farsça’da daha erken kaynaklarda görülmektedir bu nedenle orijinal hakkında kesin bir şey söylemek zordur.

İlikli Kilim

Çözgülerin arasına bir alttan ve bir üstten, çözgüleri örtecek şekilde yerleştirilen değişik renkteki atkılar, kendi motiflerinin sınırlarından geri döner. O motifin sınırında komşu motifin başka renkteki atkısı da aynı yerden birkaç sıra geri dönerken arada dikey bir çizgi meydana geliyorsa, iki desen arasında, dikey bir ilik meydana gelir. Çünkü yanyana duran çözgü çiftleri, iki desenin sınırında, iki ayrı atkı tarafından sarılarak geri çekilmişlerdir. Bu nedenle atkı yüzlü dokumalarda elden geldiğince dikey çizgilerden kaçınılır. Ancak bu dikey desen sınırlarında basamaklar halinde l santimet­reyi geçmeyen ufak iliklerin meydana gelmesi sağlanarak boydan boya yırtıkların oluşması önlenmiş olur.

İliksiz “Dikey Çizgi Olmayan Kilimler”

İliklerin meydana gelmesini önlemek için, dikey çizgilerden kaçınılarak, çoğun­lukla çapraz ve enine çizgilerden oluşan desenler dokunur. Ancak, çok mecbur kaldıkça birkaç yerde ilikler görülebilir.

Eğri Atkılı Kilim Dokuması

Normal olarak, atkılar, dikey çözgüler arasına, enine düz bir hat halinde geçirilir, bu türde ise, atkılar kirkitle bastırılırken, desene göre bazı yerde kuvvetli, bazı yerde hafif şekilde bastırılır. Böylece atkıların, desene uygun bir eğrilikte çözgülerin arasından geçirilmesi sağlanmış olur. Atkıların bazı yerlerde gergin, bazı yerlerde gevşek durmasından dolayı, eğri ve yuvarlak çizgiler meydana gelebilir. Geometrik kesinliği olmayan, bir çiçeğin, eğri hatlı bir dalın, bir yaprağın realist bir şekilde dokunabilmesi ancak çok kesin bir dokuma deseninin varlığı ile mümkündür.

Normal Atkılar Arasına Ek Atkı Sıkıştırması

Daha önceden muntazam şekilde atılmış ve kirkit ile sıkıştırılmış atkılar, üzerine ufak bir grup atkı atılarak sıkıştırılır. Sonradan onun da üzerine muntazam bir şekilde birkaç sıra asıl atkılardan atılır.

Çift Kenetleme İle İliklerin Yokedilmesi

Kendi desen alanına gidip gelen değişik renkteki atkılar, dönüş yaptıkları sırada, karşılaştıkları öteki renkteki atkı ile karşılıklı kenetlenir. Şöyle ki, bir sırada desen boyunca ilerleyen bir atkı, öteki taraftaki atkı ile kenetlendikten sonra, üstteki ile gidiş-dönüş olmak üzere çift kenetleme yapmış olur; Bu da sağlam bir dokunuş sağlar ve tamamen iliksiz bir dokuma meydana gelmiş olur. Ön yüzden kesin çizgilerle birbirinden ayrılmış desen alanları görülür. Arka yüzde ise, her iki desen alanı, birbirine komşu öteki renkteki iplikle, dikişle eklenmiş gibi bir görünüşe sahip olur. Anadolu kilimlerinde bu şekilde ilik yok etme tekniği pek kullanılmaz. Ancak bazı Kürt yaygılarında çok seyrek de olsa bu tekniğe rastlanır.

Atkıların Aynı Çözgüden Geri Dönmesi İle İliklerin Yok edilmesi

Ayrı desen alanlarından gelen desen iplikleri karşılaştıkları aynı tek çözgü üstünden geriye dönüş yaparlar. Böylece dokuma sırasında dikey desen sınırlarında çifter çifter gruplar halinde birbirinden ayrılan çözgülerin birbirine bağlanması sağlanmış olur. Bazen atkıların teker teker dönüşü ile, bazen da ikişer ikişer geriye dönüş yapmaları ile ilik yok edilir.

Sarma Kontur

Atkılar arasında meydana gelen boşluk­lar ve iliklerin aynı renkteki bir çerçeve ipliği ile, arada kalan çözgülere, teker teker, yukarıya doğru dikey, çapraz, veya enine sarılması ile dokumanın yüzünde iğne ile işlenmiş -iğne ardı- işlemesini andıran çerçeve çizgileri meydana gelir. Çok kimse bunların dokunduktan sonra iğne ile işlendiğini sanır. Oysa, her atkı sırasının geriye dönüşünden sonra, arada kalan bir çift çözgüye, ayrı renkteki bir desen ipliği dolanır. Bu iplik, boşlukta ikinci sıranın doldurulmasına kadar bekletilip, tekrar bir çift çözgüye dolanarak desen boyunca devam eder. Türkiye’de hemen hemen her yöredeki kilim dokumala­rında bu kontur tekniğine rastlanır.

Eğri Atkılı Kontur

Desenler arasında geniş boşluklar bıra­kılarak bunların arası, desenin kenarına paralel bir şekilde çözgülerin arasından geçirerek ayrı renkte bir kontur ipliği ile doldurulur. Böylece normal olarak enine atılan atkılar arasında, dikey, çapraz eğri şeritler halinde “kilim dokuması” ile aradaki boşluklar doldurulmuş olur. Konya-Nuzumla, Mesudiye, Akviran, Çumra, Obruk, Mut, Afyon-Eğret, Dazkırı. kilimlerinde bu tekniğe diğer kilim teknikleri ile karışık olarak rastlanmaktadır.

Cicim

Kilimlerdeki ve bezayağı dokumalardaki atkı ve çözgü sisteminden ayrıca, renkli desen ipliklerinin kullanıldığı bir dokuma türüdür. Düz, bezayağı dokuma, veya atkı yüzlü dokuma zeminler üzerine, ince çizgiler halinde “sarma” işlemesini andıran bir görünüşte olduğu için, çoğunlukla halk arasında ve hatta bazı yayınlarda, düz zeminli dokuma üzerine sonradan iğne ile işlenen bir yaygı türü olarak bilinir.

Seyrek Motifli Cicim

Zemini meydana getiren atkı ve çözgüler çoğunlukla aynı kalınlıkta ve renkte iplikler olup, deseni meydana getiren iplikler, bunlara nazaran daha kalın olur, bu da desenlere kabartma bir görünüş verir. Daha çok çapraz ve dikey çizgilerden meydana gelen ufak motifler, desen ipliğinin bir çift çözgüyü, ikinci sırada tamamlanan bir işlemle sarması ile meydana gelir. Daha çok ince bez dokuması zeminler üzerine serpme motiflerden meydana gelir. Desenler doku­ma tekniği yüzünden ince çizgiler halindedir.

Atkı Yüzlü Seyrek Motifli Cicim

Aynı dokuma tekniğinin, atkılarının çözgülerini gizleyecek şekilde bol bırakılıp bastırılarak ‘atkı yüzlü’ bir zemin arasına motiflerin dokunması ile meydana gelen bir dokumadır. Daha kalın yaygıların elde edilmesi için bu dokuma türü kullanılmak­tadır. İzmir-Helvacı yürüklerinin dokuduğu dış tarafı ilikli kilim dokuması ile karışık dokunan cicim-seccadeler bu tekniğe en iyi örnek olarak gösterilebilir. Daha çok heybe, çuval, torba gibi kalın olması gereken türler bu şekilde dokunmaktadır.

Sık Motifli Cicim

Kalın yer yaygıları, heybe, çuval, hurç gibi dayanıklı olması gereken kullanımlar için, üç tek çözgü sarılarak bezayağı zemin arasına dokunan cicim türleri vardır. Bunlar da dayanıklı bir dokuma elde etmek için motifler birbirine çok yakın dokunur ki, bu dokumalar çoğunlukla zili dokumalarla karıştırılır.

Atkı Yüzlü Sık Motifli Cicim

Aynı şeklide 3 atkı sarılarak dokunur, ancak daha kalın bir yaygı elde etmek için zemin, atkı yüzlü dokuma zemin arasına sık motifler sarılarak dokunur. Malatya, Sivas, Gaziantep, Maraş, Kayseri’yi içine alan bölgede düz renk enine bantlar halinde atkı yüzlü kalın dokumalar arasına sık motifli cicim dokuması bantlar bulunan iki uzun parçanın eklenmesinden meydana gelen yaygılara rastlanmaktadır.

Zili

İlk bakışta sık motifli cicimlere benze­tilmekle beraber, aslında cicim dokumalar­dan tamamen ayrı bir dokuma türüdür. Her ne kadar zili dokumalarda da atkı ve çözgüden, ayrıca renkli desen iplikleri ön yüze atlamalar yapıyorsa da, cicim de bu iplikler desenlerin konturlarını meydana getirmek için yukarıya doğru sarılarak devam ederken, Zililerde atlamalarla motif­lerin içi doldurulur. Zilileri cicimlerden ayıran en önemli özelliklerden biri olarak çözgü çiftlerinin bozularak üç, veya beş üstten, bir alttan geçen değişik renkteki desen iplikleri, kendi alanlarında bir boydan bir boya giderler ve tüm zemin 2-1,3-1 veya 5-1 atlamalarla doldurulmuş olur. Bir sıra böylece dokunduktan ve araya iki sıra atkı atılıp sıkıştırıldıktan sonra, ikinci sıra gene atlamalarla boydan boya doldurulur.

Düz Zili

Desenlerin içi 2-1, 3-1, 5-1 atlamalarla doldurulurken, başta kalan tek çözgüler ve atlamalar ile yaygının yüzünde dikey çizgili fitilli bir görünüm meydana gelir.

Çapraz Zili

Her sırada birer çözgüyü boş bırakarak öne geçirilen desen iplikleri, üst sırada birer çözgü yan tarafa kayarak atlatırlar, böylece boşta kalan çözgüler ve üste çıkan desen iplikleri çapraz çizgiler oluştururlar. Desene göre, düz çapraz, zemin boyunca büyük “V”ler oluşturacak şekilde karşılıklı çapraz veya ortada eşkenar dörtgen meydana getirecek şekilde içe dört yönde çapraz fitilli olarak dokunabilirler.

Seyrek Zili

Düz bez dokuması zemin üzerine, kesik kesik birbiri ile bağlantısız, serpilmiş 3-1, 5-1 atlamalı düz zili dokuması tekniğinde ufak motiflerden meydana gelir.

Damalı Zili

Dama taşı gibi 2-1, 3-1 atlamalarla bütün motif içleri doldurulur. Daha çok diğer tekniklerle bir arada kullanılır. Bazen çapraz çizgilerin kesişmesinden meydana gelen damalar motif zeminlerini doldururlar. Bazen “konturlu zili” “zili-verne” tekniği ile meydana gelen motiflerin içini doldurmak için bu teknikte damalı zeminler dokunur.

Konturlu Zili, Zili – Verne

2 ve 3’lü atlamalarla kontur halinde desenlerin meydana getirildiği zili türü. Atkı yüzlü veya bez dokuma geniş zeminler üzerinde cicim gibi konturlardan meydana gelen desenlerden oluşu. Konturlar halindeki desenlerin meydana gelmesi için her sırada normal atkılar atıldıktan sonra arkadan öne geçirilen renkli desen ipliği 2-3 öne geçtikten sonra, bir üst sıradan geriye dönerek tekrar öne geçirilip, geriye doğru 2-3 çözgü atlatılır. Bu arada üst sıraya geçen desen ipliği tutulur, dönüşte tekrar, dikey olarak üst sıradan geriye döndürülür. Bu teknikle ancak dikey ve çapraz çizgiler dokunabilir, enine çizgiler ise, sumak tekniği ile sarılır.

Sumak

Cicim ve Zililerde olduğu gibi, çözgü ve atkılar dışında ayrıca renkli desen iplikleri ile dokunmaktadır. Ancak bazı yörelerde araya atkı atılmadan dokunan çeşitler ide bulunmaktadır. Ancak bazı yörelerde araya atkı atılmadan dokunan çeşitleri de bulunmaktadır. Ayrı renkteki desen ipliklerinin çözgü çiftlerine devamlı olarak sarılması ile dokunur. Renkli desen iplikleri motiflerin içini doldurduktan sonra, arkadan başka renkteki, bir desene atlatılır veya üst sıraya geçerler. Bu desenin durumuna ve dokuyucunun arzusuna göre değişebilir. Dokuma çoğunlukla zili ve cicimler gibi yaygının tersinden yapılır.

Düz Sumak Dokuması

Esen ipliklerinin aynı yönde, çözgülere sarılması ile meydana gelen, düz sumak dokumasıdır. Desen iplikleri her sırada, aynı şekilde üstten alta doğru veya alttan üste doğru sarılarak dokunur ve araya atkı atılır.

Atkısız Düz Sumak Dokuması

Araya atkı atılmadan dokunan düz sumak dokumasıdır.

Balıksırtı Sumak Dokuması

Desen ipliklerinin her sırada ters yönlerde çözgülere sarılması ile meydana gelen balıksırtı görünüşlü sumak dokumasıdır. Desen iplikleri çözgülere bir sırada sağa veya sola eğilimli olarak, diğer sırada ise bunun tersine sarılarak, dokumaya bir balıksırtı görünüş verilir ve araya atkı atılır.

Tek Sumak Dokuması

Düz dokumanın tersine, içten dışa doğru sararak, dokumanın yüzünde daha kısa kabarıklıkların meydana geldiği sumak dokuma şekli. Kullanışlı bir yaygı meydana gelmediğinden fazla kullanılmaz.

Çapraz – Alternatif Sumak Dokuması

Ters sumak dokumanın her sırada birer çözgü çifti kayarak dokunmuş şeklidir. Birinci sırada çözgü çiftlerinin arkadan gelip öne doğru ters bir şekilde sarıldıktan sonra ikinci sırada birer çözgü kayarak aynı şekilde çözgülere sarılır.

idesanat.com