Celal Bayar Üniversitesi
340
CBÜ SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ Yıl : 2013Cilt :11 Sayı :1
HAZIR GİYİM SEKTÖRÜNDE EN İYİ FASON İŞLETME SEÇİMİ
İÇİN AHP VE VİKOR YÖNTEMLERİNİN KULLANILMASI1
Yrd. Doç. Dr. Nezih TAYYAR
UĢak Üniversitesi, Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakültesi,
ĠĢletme Bölümü
Araş. Gör. Pınar ARSLAN
Süleyman Demirel Üniversitesi, Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakültesi,
ĠĢletme Bölümü
ÖZ
Çalışmamızın amacı Hazır Giyim Sektöründe dünyaca ünlü markaların
siparişlerini diken en iyi fason işletme seçimi problemini Çok Kriterli Karar Verme
(ÇKKV) yöntemleri ile çözmektir. Bunun için en iyi fasoncu seçiminde iki yöntem ortaya
koyulmuştur. Karar probleminin kriterleri, sektördeki üç tedarikçi firma ile yapılan ön
mülakatlardan ve literatürde tedarikçi seçimi çalışmalarından yararlanılarak
belirlenmiştir. Bu sayede literatüre tedarikçi seçim kriteri olarak yeni kriterler
eklenmiştir. Karar probleminin kriterleri hiyerarşik yapıya uygun olduğu için AHP ve
VIKOR yöntemleri çözümde kullanılmıştır. Karar probleminde 6 ana kriter, 18 alt kriter
ve 4 alternatif bulunmaktadır. AHP yöntemi kriterlere ağırlık verirken, uç değerlerden
fazla etkilenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Çok Kriterli Karar Verme (ÇKKV), AHP, VIKOR,
tedarikçi seçimi, fason işletme, hazır giyim sektörü
SELECTION OF THE BEST SUB-CONTRACTOR IN CLOTHING SECTOR
USING AHP AND VIKOR METHODS
ABSTRACT
The purpose of the study is to solve the problem of determining the best subcontractor among those which sew the orders of the worldwide known brands in the
clothing sector through multi criteria decision making (MCDM) models. Hence two
models are utilised for the determination of the best sub-contractor. The decisionmaking criteria are determined through utilising the preliminary interviews with three
suppliers in the sector and the literature review on supplier selection. By this means
original criteria are brought to the literature as the criteria for supplier selection. As
1 Bu makale, Pınar Arslan’ın UĢak Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ĠĢletme
Bölümü’nde sunmuĢ olduğu “Hazır Giyim Sektöründe En Ġyi Fason ĠĢletme Seçimi Ġçin
Bulanık AHS ve Bulanık TOPSIS Yöntemlerinin Kullanılması” baĢlıklı Yüksek Lisans
Tezinden yararlanılarak hazırlanmıĢtır.Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:11, Sayı:1, Nisan 2013
341
the criteria of decision problem have hierarchic structure the AHP and VIKOR models
are utilised. In the decision problem there are 6 main-criteria, 18 sub-criteria and 4
alternatives. While AHP model gives weight to the criteria, it is influenced by extreme
values.
Keywords: Multi Criteria Decision Making (MCDM), AHP, VIKOR, supplier
selection, sub-contractor, clothing sector
I. GİRİŞ
Çok kriterli karar verme sürecini uygulayan sektörlerden biri hazır
giyim sektörüdür. Türkiye dünyaca ünlü markaların hazır giyim ürünlerinin
üretimini yapan bir tedarikçi ülke konumundadır. Genellikle ileri teknoloji
gerektirmeyen emek yoğun bir sektör olduğu için Mısır, Çin, Hindistan gibi
ülkelerde bu sektör geliĢmiĢtir. Yani Türkiye bu sektörde iĢçilik maliyetlerinin
daha ucuz olduğu bu ülkelerle rekabet halindedir. Marka sahibi firmalar
(ZARA, H and M, Nike, vd.) sipariĢlerini verecekleri tedarikçilerini seçerken
birçok kritere göre tedarikçi belirlemektedir. Türkiye’deki tedarikçi firma aldığı
sipariĢleri kendi bünyesinde üretebilir ya da maliyet yönünden daha avantajlı
olursa fason iĢletmelere yaptırabilir (uygulamada genellikle ikincisi yaygındır).
Yani artık tedarikçi firmanın bir tedarikçi fason iĢletme seçmesi gerekecektir.
Tedarikçi firma, hangi fason iĢletme ile çalıĢacağına karar vermek zorundadır.
Mal sahibi firmalar tedarikçinin sipariĢleri fason iĢletmeye devretmesine
müsaade etmekte ancak tedarikçiden beklediği kriterleri fason iĢletmelerden de
beklemektedir. Türkiye’deki tedarikçi firmalar hangi kriterlere göre hangi fason
iĢletme ile çalıĢacağını bilimsel yöntemlerle değil tecrübe ve kiĢisel yargılarına
göre vermektedir. Bu gerekçe ile hazır giyim sektörü tedarikçi seçimi,
çalıĢmada ÇKKV yöntemlerine uygun bir sektör olarak görülmüĢtür.
II. LİTERATÜR TARAMASI
KüreselleĢmenin hızla yaĢandığı günümüzde firmalar müĢterilere
sundukları mal ve hizmetin üretim aĢamasındaki bütün süreçlerini kendi
bünyelerinde toplamamaktadırlar. Dünyaca ünlü markalar, daha küçük ve
esnek organizasyon yapısı kazanmak, maliyet ve zaman avantajı sağlamak en
önemlisi de yüksek düzeyde kaliteli çıktı alabilmek için üretim süreç ve
girdilerinde tedarikçilerden faydalanırlar. ÇalıĢma konumuzun hazır giyim
ürünlerinde en iyi üretimi yapan fason iĢletmesinin seçilmesi olduğunu göz
önüne alırsak aslında problemimiz en iyi tedarikçiyi bulmak olacaktır. Tedarikçi
seçimiyle ilgili yapılan araĢtırmalar incelendiğinde tedarikçi seçim kriterlerinin
ve tedarikçi seçim yöntemlerinin belirlenmesinde iki ayrı literatür taraması
yapıldığı görülmektedir.
Tedarikçi seçim kriterlerinin belirlenmesine yönelik gerçekleĢtirilen ilk
çalıĢma G. W. Dickson tarafından yapılmıĢtır. Onun bulguları sonucunda 23
kriter önem sırasına göre belirlenmiĢtir (Dickson, 1966). Weber vd. (1991),
Dickson’ın yaptığı çalıĢmayı da içine alan 1966-1990 yılları arasında tedarikçi
seçimi üzerine yapılan 74 makaleyi incelemiĢlerdir. Daha sonra Cheraghi vd.
(2004), 1990-2001 yıllarını kapsayan ve Weber vd. çalıĢmasının devamı Celal Bayar Üniversitesi
342
niteliğinde bir literatür taraması yapılmıĢtır. Cheraghi vd., yaptıkları literatür
taramasını Weber vd.’nin taramasıyla karĢılaĢtırarak kriterlere güncellemeler
getirmiĢtir. Ho vd. (2010), 2000-2008 yılları arasında uluslararası dergilerde
yayınlanmıĢ 78 makale incelemiĢlerdir. Thiruchelvam ve Tookey (2011),
mühendislik ve üretim alanında 2000-2011 yılları arasında yayınlanmıĢ hakemli
dergilerden alınmıĢ 46 yeni makale incelemiĢlerdir. Bundan sonra yapılacak
çalıĢmalara yardımcı olması amacıyla yukarıda açıklanan literatür
çalıĢmalarının özeti Tablo 1’de sunulmuĢtur. Tablo 1’in birinci sütununda
verilen ilk 23 kriter Dickson’ın belirlediği kriterlerdir. Weber bu 23 kriterin
sıralamasında değiĢiklik olduğunu 74 makale incelemesiyle göstermiĢtir.
Ardından Cheraghi vd., Weber’in çalıĢmasına ilave olarak 36 yeni makale daha
incelemiĢ ve Dickson’ın 23 kriterinin yanında kullanılan “yeni” kriterleri
belirtmiĢtir. 2000’li yıllara gelindiğinde Thiruchelvam ve Tookey literatür
incelemesinde 46 yeni makale incelemiĢ, tabloda (*) ile iĢaretli olan kriterleri de
eklemiĢtir. Yine aynı dönemde Ho vd. 78 makalelik literatür taramalarında
mevcut kriterlerin yanında risk kriterini kullanmıĢlardır. Tablo 1’de verilen tüm
sayılar, her dönemde incelenen makalelerin içindeki toplam tekrar eden
kriterlerin oranını göstermektedir. Aynı Ģekilde tabloda sayı değeri
belirtilmeyen kriterler o dönemde incelenen makalelerde kullanılmadığını
göstermektedir.
Tedarikçi seçim problemlerinin çözümlenmesinde kriterlerin
belirlenmesi en iyi olanı seçmek için ilk ve önemli bir adımdır. Ancak kriterler
belirlendikten sonra bizim için çözüm daha doğrusu en iyi tedarikçiye
ulaĢtıracak yöntem en az kriterler kadar önemlidir. Bu yüzden literatür
kullanılan yöntemler açısından da incelenmiĢtir.
Ho vd. (2010) 2000-2008 yıllarında 78 makale incelemesi yapmıĢlardır.
Birçok bireysel ve entegre yaklaĢımların tedarikçi seçim problemini çözmek
için önerilmiĢtir. En yaygın entegre yaklaĢımın, AHP-HP ve en yaygın bireysel
yaklaĢımın, Veri Zarflama Analizi (VZA), Matematiksel programlama ve AHP
olduğu görülmüĢtür. Agarwal vd. (2011), yaptıkları literatür çalıĢmasında
2000-2011 yılları arasında ÇKKV tekniği ile çalıĢılmıĢ 68 makaleyi
incelemiĢlerdir. En yaygın olarak uygulanan yöntemin, VZA, matematiksel
programlama ve AHP olduğu belirtilmiĢtir. Wu ve Barners (2011), 2000-2011
yılları arasını kapsayan çalıĢmasında tedarikçi seçimlerinde kullanılan kriterleri
belirlemeye çalıĢırken internet üzerinden “partner seçimi'', “tedarikçi seçimi'' ve
''satıcı seçimi” anahtar kelimelerini kullanmıĢlar ve 140 makale incelemiĢtir.
111 makalede nihai seçim amaçlı teknikler kullanılmıĢtır. Yöntem literatür
çalıĢmalarında özellikle tedarikçi seçim problemlerinde AHP’nin sıklıkla
kullanıldığını ancak VIKOR yönteminin henüz yaygın kullanımının olmadığı
söylenebilir. Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:11, Sayı:1, Nisan 2013
343
Tablo 1. Kriterlerin Yıllar Ġtibariyle Kullanılma Oranları
Kriterler 1966-1990(74) 1990-2001(36) 2000-2011(46)
2000-
2008(78)
Weber vd. Cheraghi vd. Thiruchelvam vd. Ho vd.
Kalite 54% 79% 80% 87%
Teslimat 60% 77% 78% 82%
Performans Geçmişi 10% 10% 22%
Garanti ve Alacak Politikaları 1% 0% 11%
Üretim Tesisi ve Kapasitesi 31% 26% 44% 50%
Fiyat 82% 67% 80% 81%
Teknik Kabiliyet 20% 28% 52% 32%
Finansal Durum 10% 18% 37% 30%
Prosedüre Uyum 3% 5% 0
İletişim Sistemi 3% 10% 15%
Piyasa İtibarı 11% 3% 17% 19%
İş Yapma İsteği 1% 0% 4%
Yönetim Organizasyon 14% 18% 48% 32%
Operasyon Kontrol 4% 0% 0
Onarım Servisleri 10% 28% 24% 45%
Davranış-Tutum 8% 13% 13%
İzlenim 3% 5% 9%
Paketleme Yeteneği 3% 0% 9%
İşçi-İşveren İlişkileri Kaydı 2% 3% 13% 4%
Coğrafi Konum 16% 5% 26%
Geçmiş İş Miktarı 1% 0% 4%
Eğitim Yardımları 2% 0% 0
Karşılıklı Düzenlemeler 2% 5% 0
Güvenilirlik Yeni 24%
Tutarlılık Yeni
Stok Maliyetleri Yeni
Kültür Yeni
Esneklik Yeni 41% 23%
Kalite standartları Yeni
Süreç İyileştirme Yeni 26%
Ürün Geliştirme Yeni 41% 31%
Çevresel ve Sosyal Sorumluluk* 20% 4%
İş Sağlığı ve Güvenliği Yeni 9% 4%
Bütünlük Yeni 11%
Profesyonellik Yeni 9%
Tam Zamanında Üretim Yeni 11%
Taahhüt* 20%
Ekonominin durumu * 2%
Uzun vadeli bir ilişki Yeni 9%
Siyasi durum * 4%
Risk 4%
* Thiruchelvam ve Tookey (2011) literatüre ekledikleri yeni kriterlerdir.
Kaynak: Weber vd., Cheraghi vd., Thiruchelvam ve Tookey, Ho vd.’nin
çalıĢmalarından elde edilen bilgilerle tarafımızca oluĢturulmuĢtur.Celal Bayar Üniversitesi
344
III. ANALİTİK HİYERARŞİ SÜRECİ (AHP)
AHP, Thomas L. Saaty tarafından 1977 yılında geliĢtirilmiĢ bir ÇKKV
tekniğidir. AHP, alternatiflerin bilindiği ancak karar vermede etkisi olan
kriterlerin sayısal olarak ifade edilemediği karar verme problemlerinde
rahatlıkla uygulanır. Burada amaç, belirlenen kriterlere göre istenen hedefe en
uygun seçeneği belirlemektir.
AHP, insanların tamamen içgüdüsel olarak benimsediği karar
mekanizmasını kullanmaya çalıĢır. Örneğin yeterince hafif ve el ile
kaldırılabilecek türden bir dizi nesnenin en ağırdan en hafife doğru sıralanmak
istendiğini ve ağırlıkları ölçmek için bir materyalin olmadığını varsayalım. Bu
durumda yapılacak en iyi Ģey bu nesneleri kıyaslamak olacaktır. Bunun en iyi
yolu da nesneleri ikiĢer ikiĢer ele alarak birbirlerine göre ağırlıklarını
belirlemektir. Bütün nesneler için bu Ģekilde devam edildiğinde, nesnelerin
ağırlıkları ile ilgili bir sıralama yapılabilir (Saaty, 1980:6).
Nesnelerin hem ağırlıkları hem de parasal değerleri açısından bir
sıralama yapılması isteniyorsa o zaman öncelikle parasal değer ile ağırlık
kriterlerinin karĢılaĢtırılarak hangi ölçüte daha fazla önem verildiğinin
belirlenmesi gerekir. Daha sonra da bu ölçütler açısından bütün nesneler
karĢılaĢtırılarak bir sıralama yapılır. ĠĢte AHP’nin temelde gerçekleĢtirmeye
çalıĢtığı Ģey kriterlerin önem derecelerini belirleme ve ikili karĢılaĢtırmalarla,
karar verme sürecini nicel olarak ifade etmektir (Saaty, 1980:6).
A. Hiyerarşi
AHP yöntemi karar problemini hiyerarĢik yapı içinde ele alır.
HiyerarĢik yapı hedef, kriterler ve alternatiflerden oluĢur. Kriterlerin elemanları
olarak onları temsil eden alt kriterlerde hiyerarĢiye eklenebilir. Örnek olarak
çocuğunuzun kaydını yaptıracağınız okul seçiminde okulun temizliği kriterini;
lavabo, bahçe, sınıf, personel, yemekhane olarak alt kriterlere ayırabilirsiniz. Bu
ayrım kriterlerin neleri kapsadığını karar vericiye daha net olarak belirtir.
B. İkili Karşılaştırmalar Matrisi
AHP yönteminin diğer yöntemlere göre en önemli üstünlüğü,
hiyerarĢik yapıda aynı seviyede bulunan kriterlerin kendi içlerinde göreli
önemlerini belirlemek için yapılan ikili karĢılaĢtırma matrisleridir. Ġkili
karĢılaĢtırmalar; öncelikle ana kriterler, daha sonra her bir ana kriterde
yer alan alt kriterler ve son olarak da alt kriterler göz önüne alınarak
alternatiflerin karĢılaĢtırıldığı matrislerden oluĢur. Her seviyedeki
eleman sayısı kendi içinde ikili olarak karĢılaĢtırılır. Yani n tane eleman
için ikili karĢılaĢtırma yapılacağından n elemanın ikili kombinasyonu
kadar karĢılaĢtırma yapılması gerekir. Bu ise eĢitlik (1) ile hesaplanabilir.
! ( 1) ( , 2) , ( 2)
2! 2 ! 2
n n n C n n
n
(1) (1)Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:11, Sayı:1, Nisan 2013
345
Ġkili karĢılaĢtırmalar karar vericinin yargılarına bağlıdır. Karar vericiye
X sizin için Y’ye göre ne kadar önemlidir? Sorusu sorulduğunda karar verici
Tablo 2’deki göreli önem ölçeğinden faydalanır. Eğer kriterler nicel olarak bir
değer alıyorsa göreli önem ölçeğine ihtiyaç duyulmayabilir. Nicel değerler
kendi içinde ağırlıklandırılır.
Tablo 2. Göreli Önem Ölçeği
Dilsel İfade Sayısal Değer
EĢit Derecede Önem 1
Zayıf Derecede Önem 3
Kuvvetli Derecede Önem 5
Çok Kuvvetli Derecede Önem 7
Kesinlikle AĢırı Derecede Önem 9
Ara Değerler 2,4,6,8
Kaynak: (Saaty, 1980:18)
Kriterler arasındaki karĢılaĢtırmalar n n boyutlu bir kare matristir.
Matrisin köĢegeninin üst tarafındaki eleman sayısı kadar değerlendirme
yapılması yeterlidir. Çünkü köĢegenin altında kalan değerler, köĢegenin üstünde
kalan değerlerin tersi olmaktadır. Bu matrisin köĢegenleri üzerindeki matris
bileĢenleri kendileriyle karĢılaĢtırıldıkları için 1 değerini alır. Ġkili matriste C1,
C2,…, Cn kriterler olsun. n x n elemanlı matriste i matrisin satır sayısını j
matrisin sütun sayısını göstersin. h≠0 olmak üzere cij=h ise cji=1/h olacaktır.
Örneğin, göreli önem ölçeğine göre matrisin birinci satırdaki C1 kriteri, ikinci
sütundaki C2 kriterine göre “5” kuvvetli derecede önemli değerini alırsa
matrisin ikinci satır, birinci sütunu 1/5 değerini alacaktır.
C. Normalleştirme
KarĢılaĢtırmalar matrisinde ikinci aĢama matrislerin
normalleĢtirilmesidir. Bunun için bir matris oluĢturulur. EĢitlik (2) kullanılarak
karĢılaĢtırmalar matrisin her bir sütunu toplanıp, sütun elemanları sütun
toplamına bölünür. Sonuç olarak karĢılaĢtırmalar matrisindeki her sütun için bu
iĢlem yapıldığında normalleĢtirilmiĢ matris (D) elde edilecektir.
11
21
n1
d
d
D
d 1
ij
ij n
ij
i
c
d
c
(2)
D. Göreli Önem Ağırlıkları
Üçüncü aĢama olarak normalleĢtirme iĢlemi yapılarak elde edilen yeni
matrisin her satırındaki değerler toplanıp satırdaki eleman sayısına bölünerek
ortalamaları hesaplanır. Bulunan aritmetik ortalama değerleri yeni matrisin
göreli önem ağırlığıdır. Yapılan bu iĢlemden sonra W sütun vektörü elde edilir.
Göreli önem ağırlığı eĢitlik (3) ile elde edilir (Yaralıoğlu, 2001:133). Elde Celal Bayar Üniversitesi
346
edilen göreli önem ağırlığı karĢılaĢtırılan elemanların kendi içinde önem
derecelerine göre sıralanması anlamını taĢımaktadır.
1
2
n
w
w
W
w
1
n
ij
j
i
d
w
n
(3)
E. Tutarlılık
Dördüncü aĢamada göreli önem ağırlıkları hesaplaması tamamlanır ve
ikili karĢılaĢtırmalar matrisinin tutarlılık oranı hesaplanır. AHP yönteminin en
önemli avantajı buradan gelmektedir. Ġkili karĢılaĢtırmalar matrisinin her satırı
W sütun vektörüyle çarpılır ve T sütun vektörü elde edilir. T sütun vektöründeki
her eleman göreli önem vektöründe karĢı gelen elemana bölünür. Y sütun
vektörü elde edilir. EĢitlik (4)’den yararlanarak Y sütun vektörünün aritmetik
ortalaması elde edilir. Burada, Kij, i ve j elemanlarının ikili karĢılaĢtırma
değerlerini (c12
,c13 ….), wj elemanların göreli önem ağırlıkları gösterir.
ij j
j
i
j
K w
Y
w
(Yi = max = Tutarlılık Ölçütü) (4)
Yi değeri, Y sütun vektörünün eleman (kriter ya da alternatif) sayısına
eĢit çıkarsa karar değerleri tam olarak tutarlıdır denebilir (Ulucan, 2007:363).
Saaty (1980:18)’e göre tutarlılık, A1, A2’den daha önemli ve A2 de A3’den daha
önemli ise A1, A3’den kesinlikle daha önemlidir demektir. Bu önerme tutarlılık
için ön Ģarttır fakat yeterli değildir. Aynı zamanda A1, A2’den 3 kat ve A2,
A3’den 2 kat önemli ise A1, A3’den 6 kat önemli olmalıdır. Bu yüzden tüm
yargıların tam tutarlı çıkması çoğu zaman mümkün değildir. EĢitlik (5) ve (6)
(Saaty, 1980:20) ile hesaplanacak tutarlılık oranı (CR) 0.1’in altında kaldığında
“tutarsızlık kabul edilebilir düzeydedir” denebilir (Ulucan, 2007:363).
Tutarlılık oranı hesaplanırken Tablo 3’deki rassallık endeks değerine (RI)
bakılır. Eğer tutarsızlık 0.1’den büyük çıkarsa karar vericiden kararını tekrar
gözden geçirmesi istenir.
CI=Tutarlılık Endeksi = ( ) / 1 max n n (5)
RI= Rassal Endeks Değeri 0.10 CI CR
RI
yani
max ( ) / 1 0.10 n n
RI
(6)Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:11, Sayı:1, Nisan 2013
347
Tablo 3. Rassal Endeks Değerleri
n 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
RI 0.00 0.00 0.58 0.90 1,12 1,24 1,32 1,41 1,45 1,49
Kaynak: (Saaty, 1980, s. 20)
KarĢılaĢtırmalar matrisinin değerlerini atarken karar verici bir
grup da olabilir. Böyle durumlarda iki yöntem kullanılabilir. Birincisi
uzlaĢılan değerler matrise atanır. Ġkincisi gruptaki her kiĢiden bağımsız
olarak karĢılaĢtırmalar matrisinde değerler vermesi istenir daha sonra
farklı kiĢilerin vermiĢ oldukları değerlerin geometrik ortalaması alınarak
da matrise değerlerler atanır. Ġkinci yaklaĢım daha tutarlı sonuçlar
verebilir.
F. Karar
Ġkili karĢılaĢtırma matrislerinin tutarlılıkları ölçüldükten sonra
alternatiflerin tüm kriter ve alt kriterlere göre birleĢik ağırlıkları bulunur.
BirleĢik ağırlıklarının bulunabilmesi için alt kriter göreli önem ağırlıkları,
-her bir ana kritere ait alt kriter için- alternatif ağırlıkları ile çarpılır. Daha
sonra her bir alternatif için bu değerler toplanır. Elde edilen toplanmıĢ
değerler ile ana kriter ağırlıkları çarpılıp toplanarak alternatiflerin final
göreli önem ağırlıkları tespit edilir (Saaty, 1980:28).
IV. VIKOR YÖNTEMİ
VIKOR (VIseKriterijumsa Optimizacija I Kompromisno Resenje)
yöntemi 1998 yılında birbiri ile çeliĢen çok kriterli karar problemlerini çözmek
için Opricovic tarafınfan önerilmiĢitir (Opricovic, 2011). Bu yöntem bir dizi
alternatifi sıralamaya ve arasından seçim yapmaya odaklanır. Karar vericiye
ideale en yakın olan uzlaĢık çözüm kümesi sunar. Özellikle Opricovic ve
Tzeng’in 2004 yılında yapmıĢ oldukları çalıĢma ile vikor yönteminin
uygulaması genellikle referans alınır. Alternatiflerin her bir kritere göre
değerlendirildiği varsayıldığında, uzlaĢma sıralaması ideal çözüm yakınlık
ölçüsü karĢılaĢtırılarak gerçekleĢtirilir (Opricovic ve Tzeng, 2007). Yöntem
maksimum grup faydası ile minimum bireysel piĢmanlığı dikkate alır.
Maksimum grup faydası eĢitlik (9)’daki denklem ile (min S) ve minimum
kiĢisel piĢmanlık eĢitlik (10)’daki denklem (min R) ile elde edilir (Opricovic ve
Tzeng, 2007).
UzlaĢma sıralama algoritması VIKOR aĢağıdaki adımları içerir:
A. Alternatiflerin En İyi-En kötü Değerleri
Her bir kriter ( 1, 2,..., ) i n için alternatiflerin ( 1, 2,..., ) j J aldığı en
iyi (fi
*
) ve en kötü (fi
-
) değerleri belirlenir.
eğer i ’ninci kriter faydayı temsil ediyorsa;
(7)
* max , min , i ij i ij j j
f f f fCelal Bayar Üniversitesi
348
*
ij ij min ,
j
f f ij ij max ,
j
f f eğer i ’ninci kriter maliyeti temsil ediyorsa; (8)
B. Sj ve Rj Değerlerinin hesaplanması
Her bir alternatif( 1, 2,..., ) j J için S j
ve Rj
değerleri hesaplanır.
* *
1
( ) / ( )
n
j i i ij i i
i
S w f f f f (9)
max ( ) / ( ) * *
j i i ij i i j
R w f f f f
(10)
Burada wi kriterlerin karar vericiler için göreli önem ağırlıklarını ifade
eder.
C. Qj Değerinin Hesaplanması
Her bir alternatif( 1, 2,..., ) j J için Qj değeri hesaplanır.
* * * * Q v S S S S v R R R R j J j ( ) / ( ) (1 )( ) / ( ) (11)
Burada
* min j
j
S S max j
j
S S * min j R R
j
max J R R
j
ve v
maksimum grup faydasının ağırlığını, 1 v kiĢisel piĢmanlığın ağırlığını ifade
eder. UzlaĢma v >0,5 çoğunluk oyu, v=0,5 konsensüs (fikir birliği) ya da v<0,5
veto ile sağlanabilir (Opricovic, Tzeng, 2007:516).
D. Küçükten Büyüğe Doğru Sıralama
S R, ve Q değerleri küçükten büyüğe doğru sıralanır. Yani
alternatiflerin arasındaki sıralama belirlenmiĢ olur. Burada S R, ve Q
değerlerinin sıralamaları kendi içinde yapılır ve üç ayrı sıralama elde edilir.
E. Koşullar ve Karar
Q değerleri küçükten büyüğe doğru sıralandıktan sonra, en iyi Q
(minimum) değerine sahip olan alternatifin A
(1)
seçilebilmesinin için iki koĢulu
vardır.
KoĢul 1: kabul edilebilir avantaj:
(2) (1) Q A Q A DQ ( ) ( )
(
12)
Bu eĢitsizlikte A
(2)
en iyi ikinci alternatifi temsil etmektedir.
DQ J J
1/ ( 1) (13)
değerlendirilen alternatif sayısını göstermektedir. Eğer J<4 ise
DQ=0,25 alınabilir (Chen ve Wang, 2009:237). En iyi alternatif ve en iyi ikinci
alternatif arasındaki fark ne kadar fazla ise en iyi alternatifi seçmek o kadar
avantajlı olacaktır.
KoĢul 2: karar vermede kabul edilebilir istikrar: A
(1) R
alternatifi S ya da
değerlerinin sıralamasında da en iyi alternatif olmalıdır. Böylece kararın
istikrarı kabul edilebilir denilir. Eğer koĢullardan biri sağlanmıyorsa aĢağıdaki
uzlaĢık çözümler önerilir.Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:11, Sayı:1, Nisan 2013
349
Eğer koĢul 2 sağlanmıyorsa A
(1)
ve A
(2)
alternatifleri uzlaĢık
çözümdür.
Eğer koĢul 1 sağlanmıyorsa A
(1)
, A
(2)
,…, A
( ) M
alternatifleri
uzlaĢık çözümdür. A
( ) M
, Q sıralamasında en yüksek değere sahip olan yani
sonuncu alternatiftir ve
( ) (1) Q A Q A DQ ( ) ( ) M
(14)
eĢitsizliği durumunda koĢul 1 sağlanmıyor ve alternatiflerin birbirlerine
göre üstünlüğü yoktur denebilir.
V. KARAR PROBLEMİNİN ÇÖZÜMÜ
Dünyaca ünlü markaların hazır giyim sipariĢlerini Türkiye’de
karĢılayan firmalardan biri de Üniteks’tir. Üniteks firması aldığı sipariĢleri, iç
piyasada farklı fason iĢletmelerine dağıtarak zamanında ve istenilen
standartlarda marka sahiplerine teslim etmektedir. Bu yüzden Üniteks firması
için karar problemi en iyi fason iĢletmeyi seçmektir. Karar verici üretim
müdürü, daha önce çalıĢtıkları, aralarından seçim yapmak üzere dört alternatif
belirlemiĢtir. Firmadan seçim yapması için anket doldurması istenmiĢtir.
Hazırlanan anketlerde, karar vericiden dilsel ifadelerle yargılarını belirtmesi
istenmiĢtir. Daha sonra dilsel değiĢkenleri ifade ettiği düĢünülen sayılar ile
çözümler yapılmıĢtır. ÇalıĢmanın en önemli parçası seçimin doğru yapılması
için kriterlerin doğru belirlenmesidir. Mevcut literatürdeki kriterler içinden
firmanın seçim yapması yerine sektöre özgü kriterler de belirlenmiĢtir. Bunun
için üç farklı tedarikçi firma ile mülakatlar yapılmıĢ Tablo 4’deki sektöre özgü
bilgiler ve seçim kriterleri toplanmıĢtır. Daha sonra elde edilen kriterler ile
hiyerarĢik yapı oluĢturulmuĢtur. Modelimizde ġekil 1’de görüldüğü gibi 6 ana
kriter ve bu ana kriterlere bağlı 18 alt kritere göre 4 tane fason iĢletme
değerlendirilmiĢtir. HiyerarĢik yapının oluĢturulması sırasında belirlenen
kriterlerin ve hiyerarĢik yapıya dahil edilmeyen kriterlerin açıklamaları Ģöyledir;
Maliyet: Maliyet kriteri, fason iĢletmenin bulunduğu yer ya da coğrafi
konum kriterinin açılımı olarak belirlenmiĢtir. Üniteks firması, iĢçiliğin,
enerjinin diğer bölgelere göre ucuz olduğu teĢvik bölgeleri ile taĢıma, lojistik
imkanlarının daha fazla ve yine diğer bölgelere göre ucuz olduğu bölgeler
arasında maliyetler açısından tercih yapmak zorundadır. Firma fason iĢletmeyi
seçerken birim mal üzerinden bir fiyatla anlaĢır. Doğrudan iĢçilik ve enerji
maliyetiyle ilgilenmez bu nedenle birim ürün maliyeti temel alınacaktır. Eğer
çalıĢılacak tedarikçiler farklı ülkelerden ise o zaman modele coğrafi konum
kriteri eklenerek alt kriter olarak siyasi yapı, ekonomik durum gibi kriterler de
eklenebilir.
Fiziksel Koşullar: Fiziksel koĢullar, personelin istismarına neden
olabileceğinden sosyal uygunluk kriteri içerisinde düĢünülebilir. Fiziksel
koĢullar; iĢletmenin bulunduğu çevre, özellikle ıĢık alması, bodrum katta
bulunmaması, temiz olması gibi personelin çalıĢma koĢullarına yöneliktir. Celal Bayar Üniversitesi
350
Yemek, kullanılan su, lavabo temizliği gibi temel fiziksel ihtiyaçlara yönelik
kriterler de bu ana kriterin içinde yer almaktadır.
Tablo 4. Yapılan Mülakatlardan Elde Edilen Hazır Giyim Sektörüne
Ait Tedarikçi Seçim Kriterleri
Sosyal Uygunluk Kalite
Personel Ġstismarı Senelik Ġzin Üretim Sistemi
ĠĢletme Sahibinin Zihniyeti Haftalık ÇalıĢma Saatleri Fiziksel Ortam
ĠĢletmenin Kalite AnlayıĢı MaaĢ Denetimi Malın Dikim Süreci
ĠĢletmenin Ġnsan ÇalıĢtırma Üslubu Asgari Ücret Fiyat
Kötü Muamele Sigortalılık Oranı Yer Seçimi
Kriterlerin Sürdürülebilirliği, Ġktidarın Düzenlemeleri Merkeze Yakınlık
Fason ĠĢletmenin Yapısı TanınmıĢlık Ana Firmaya Yakınlık
ĠĢletme Ġle ilgili Ġstihbarat Sonuçları TeĢvik Lojistik
ÇalıĢan Personelle Yapılan
Mülakatlar Ġlk Yardım Bilen Personel ĠĢçilik Maliyetleri
Haberli yada Habersiz Kontroller Temizlik
Ürün- Fason Atölye
Uygunluğu
Çocuk ĠĢçi ÇıkıĢları Gösteren Levhalar Üretim Miktarı
Evrakta Sahtecilik Yangın Merdiveni Kalite Düzeyi
Mesai Hesaplamaları AĢçı Portföy Raporları Servis Hızı
Personel Devam Kontrol Sistemleri Su Analizi Raporu Zamanında Teslimat
Şekil 1. Karar Probleminin HiyerarĢik Yapısı
Sosyal Uygunluk: YaklaĢık 10 yıldır marka sahibi firmaların aradığı
bir kriterdir. Uygulamamızı yaptığımız Üniteks firması ile yapılan
görüĢmelerde, marka sahiplerinin fason iĢletmeyi denetlemeye geldiklerinde ilk
aĢama kriteri olarak kullandıkları bilgisi bizimle paylaĢılmıĢtır. Ġçeriğinde daha
çok personelin istismarını engellemeye yönelik kriterler yer almaktadır. Sosyal
uygunluğun alt kriterleri olarak sigortasız iĢçi çalıĢtırmama, çocuk iĢçi
çalıĢtırmama kriterleri de düĢünülmelidir. Ancak bu kriterlerin çok önemli Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:11, Sayı:1, Nisan 2013
351
kriterler olduğu kabul edilmekle birlikte, ülkemizde yasalar çerçevesinde
yasaklanan, uyulmaması durumunda cezai yaptırımları olan bu kriterleri
taĢımama gibi bir durumu olan fason iĢletmeler tarafımızca modelin içine dahil
edilmemiĢtir. Yıllık izin kriteri de aynı Ģekilde ĠĢ Kanunu’nda yasal olarak
personele verilen bir haktır. Uygulamada yasal zorunluluk olan bu kriterlerin
tedarikçiler tarafından talep edilmesi hala tam olarak uygulanmadığının bir
göstergesidir. Sağlık primleri gibi bir konuda iĢverenler tarafından böyle bir
istismar varsa yıllık izin konusu zaten tartıĢmaya açıktır. Aslında sosyal
uygunluk kriterinin içeriği rahatlıkla geniĢletilebilir ama karar vericiler (üretim
müdürü-ihracat müdürü) ile yapılan görüĢmelerde en çok vurgulanan alt
kriterler hiyerarĢik yapıya eklenmiĢtir. ĠĢ sağlığı ve güvenliği alt kriteri, bulaĢıcı
hastalık testleri, tetenoz aĢısı, çalıĢtığı departmana uygun sağlık materyallerini
(toz için maske, iğne sıçramasını engellemek için gözlük, boya ve kimyasal
maddelerin bulaĢmaması için eldiven vd.) içerir. Ücretlendirmede uygunluk alt
kriteri asgari ücret Ģartını içinde barındırmakla beraber adaletli ücret dağılımını
da kapsamaktadır. Örgüt hiyerarĢisine ve kıdeme uygun ücretlendirme (usta
baĢı, makineci, ütücü, kalite kontrolcü, ayakçı vd.) dikkate alınır. Personele
zamanında ödeme yapma alt kriteri ödemelerin her ay aynı günde ve herkese
ödenmesini dikkate alır. Mesai ücret hesaplaması alt kriteri normal ücrete ek
olarak mesai saatlerinin ücretlendirmesinin en az ĠĢ Kanunu’nda belirtilen tutar
olarak belirlenmesini dikkate alır.
İşletmenin kurumsal yapısı: Literatürde yönetim organizasyon olarak
kullanılan kriter daha kapsamlı olarak modelimizde kullanılmıĢtır. Yönetim
yapısı iĢletmenin kurumsal yapısının sadece bir bölümünü oluĢturur. Bunun
dıĢında fason iĢletmeyi tanıyanların, iĢletme ile ilgili fikirleri, güvenilirlik,
piyasaya borçlarının olup olmadığı, çalıĢma disiplini bu kriterin kapsamına
girmektedir. Ayrıca iĢletme ortaklarının arkadaĢlardan oluĢması
anlaĢmazlıkların çözümlenmesinde sıkıntı yaratmakta, aile bireylerinden
oluĢması yönetimde profesyonelliğin oluĢamamasına neden olabilmektedir.
Yine iĢletme sahiplerinin konfeksiyona bakıĢ açısı, kültürü, iĢ yapma
zihniyetleri, ahlaki değerleri iĢletmenin kurumsal yapısını etkileyen kriterlerdir.
Bu yüzden sosyal uygunluk kriterinden ayrı olarak düĢünülmüĢ ve alt
kriterleriyle beraber verilmiĢtir. Ortak yapısı, Ortak mı? Ortaksa kimlerden
oluĢuyor? (arkadaĢ, aile, yabancı ortak), Ģahıs iĢletmesi mi? sorularının
cevabıdır. Karar problemimizde ortak yapısı kriteri önemi vurgulanmıĢ
olmasına rağmen kullanılmamıĢtır. Çünkü alternatif fason iĢletmelerin hepsi tek
Ģahıs iĢletmesi olduğundan modelde aynı ağırlığı alması problem çözümüne
katkı sağlamayacaktır.
Üretim-Kalite Sistemleri: Personel giriĢ çıkıĢlarını düzenleyen, iĢ
akıĢındaki aksamaları önleyen denetleme sistemlerine ihtiyaç duyulacaktır.
Üretilen ürünlerde aranan kalitede büyük bir payı olan tecrübe unsuru da
unutulmamalıdır. Bütün bu kriterleri üretim teknolojisiyle desteklemek aranan
yeteneklerdendir. Literatürde tedarikçi seçimi için oldukça sık kullanılan bir Celal Bayar Üniversitesi
352
kriterdir. Kapasite kullanımı, kapasite esnekliği kriterleri tedarikçi ve fason
iĢletme seçiminde çok önemli olmakla birlikte uygulamamızda yer almamıĢtır.
Bunun nedeni, üretim kapasiteleri benzer olan iĢletmeler arasından seçim
yaptırılacak olmasıdır. Hazır giyim ürünlerinde firmaların sipariĢ verebileceği
ürün çeĢitliliği çok fazladır. Her fason iĢletme belli ürün çeĢit ve adedini hedef
alarak üretim atölyesi kurar ve yatırım yapar. Burada seçim yapılacak fason
iĢletmeler, benzer üretim kapasite ve esnekliğinde olmazlarsa zaten modele
eklenemezler çünkü seçim yapılabilmesi için bu tip temel özelliklerin benzer
olması gerekir. Eğer bir fason iĢletmenin üretim kapasitesi verilecek sipariĢin
altında ise zaten o iĢletmeyi seçmenin hiçbir faydası bulunmayacaktır.
Son olarak iĢletme içi üretim düzeni iyi planlanırsa (personelin
çalıĢmasına engel olmayacak, ürünler üretim esnasında zarar görmeyecek
Ģekilde) iyi tasarlanmıĢ üretim bant düzeni (alet, makine sandalyelerin
ergonomik olması ve konumu) daha rahat çalıĢma ortamı sağlayacaktır. Burada
iĢletme içi üretim düzeni kalite kontrol sisteminin iyi yapılanmıĢ olmasıyla
ilgilidir.
Tutarlılık: Bu kriter literatürde uzun vadeli iliĢki, güven olarak
kullanılan kriterlere de anlam olarak benzeyen bir kriterdir. Tutarlılıkta
öncelikle beklenen fason iĢletmenin vaat ettiği ya da sipariĢleri alırken yerine
getirdiği kriterleri sürdürebilirliğidir. Uygulamada -bazı iĢletmelerin personel
maaĢlarını yatırıp, denetim esnasında banka makbuzları gösterip belgelendirdiği
halde, denetleme sonrası personelden geri aldığı- gibi olaylarla karĢılaĢılmıĢtır.
Ayrıca fason iĢletmenin yaptığı tüm alım, satım, ödeme ve icraatlarını belgelere
dayandırması beklenmektedir. Tutarlılığı tespit etmenin en önemli yollarından
biri de personelle yapılan habersiz mülakatlardır. Büyük firmalar, sipariĢlerini
verdikten sonra denetim ekibini göndererek personel mülakatları yapmaktadır.
Personel memnuniyeti, kriterlerin yerine getirildiğinin bir göstergesidir.
Zamanında teslimat kriteri hiyerarĢik yapının içerisinde ayrıca
belirtilmemiĢtir. Bunun en önemli nedeni daha önceki sipariĢlerde zamanında
teslimat yapamayan iĢletmelerin çalıĢılacak fason iĢletme listesinde yer
alamamasıdır. Ama Ģu da belirtilmelidir ki tüm tedarikçilerde olduğu gibi fason
iĢletmelerde de zamanında teslimat, itibarı arttıran ve uzun süreli iliĢkiler
kurmayı sağlayan önemli bir kriterdir.
Karar problemlerinin yapısı gereği öncelikle amaç belirlenmiĢ (en iyi
fason iĢletmenin seçilmesi), daha sonra bu amacı en iyi gerçekleĢtireceği
düĢünülen alternatif fason iĢletmeler tespit edilmiĢtir. Alternatiflerin
kıyaslanması için kriter ve bunlara bağlı alt kriterler tespit edilerek hiyerarĢik
yapı oluĢturulmuĢtur. Model ilk olarak AHP yöntemi ardından VIKOR yöntemi
ile çözümlenmiĢtir.
A. AHP İle Problemin Çözümü
Karar verici, ana kriterler, her ana kriterin alt kriterleri ve her alt kriter
esas alınarak alternatiflerin ikili karĢılaĢtırmasını Tablo 2’deki ölçeğe göre
yapmıĢtır. Ardından normalizasyon yapılmıĢ ve göreli önem ağırlıkları Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:11, Sayı:1, Nisan 2013
353
belirlenmiĢtir. Bu yöntemin çözümünde karĢılaĢılan en büyük zorluk tutarlılık
oranlarıyla ilgidir. Karar verici anket sorularını cevaplarken aynı anda cevaplar
Excel’e girilmiĢ, bu sayede kararların tutarsız çıkması durumunda, kararın
tekrar gözden geçirilmesi talep edilmiĢ ve düzeltmeler hemen yapılmıĢtır.
Tablo 5. Ana Kriterlerin Göreli Önem Ağırlıkları
MA FK SU İY ÜS TU
MA 1 1/9 1/9 5 1 3
FK 9 1 1/5 7 3 9
SU 9 5 1 9 7 9
İY 1/5 1/7 1/9 1 1/5 1
ÜS 1 1/3 1/7 5 1 3
TU 1/3 1/9 1/9 1 1/3 1
TOPLAM 20,53 6,70 1,68 28,00 12,53 26,00
Normalize Edilmiş Karşılaştırmalar G.Ö.A. Tut. Ölç.
MA 0,05 0,02 0,07 0,18 0,08 0,12 0,08 6,15
FK 0,44 0,15 0,12 0,25 0,24 0,35 0,26 7,44
SU 0,44 0,75 0,60 0,32 0,56 0,35 0,50 7,53
İY 0,01 0,02 0,07 0,04 0,02 0,04 0,03 6,16
ÜS 0,05 0,05 0,09 0,18 0,08 0,12 0,09 6,36
TU 0,02 0,02 0,07 0,04 0,03 0,04 0,03 6,24
TOPLAM 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 7,20
Tutarlılık Oranı 0,10
Problemin hiyerarĢik yapısındaki 6 ana kriter için 15 tane ikili
karĢılaĢtırma yapılmıĢtır. Tablo 5’deki normalize değerlerin elde edilebilmesi
için eĢitlik (2) ve ana kriter göreli önem ağırlıklarının elde edilmesi için eĢitlik
(3) kullanılmıĢtır. Tablo 5’deki göreli önem ağırlıkları sıralandığında en yüksek
öneme sahip olan ana kriter %50 ile sosyal uygunluk (SU) kriteridir. Daha
sonra %26 ile fiziksel koĢullar (FK) gelmektedir. %9 önemle üretim sistemleri
(ÜS) üçüncü, %8 önemle maliyet (MA) dördüncü ve %3 önemle tutarlılık (TU)
ve iĢletmenin kurumsal yapısı (ĠY) beĢinci sırada yer alır. Görüldüğü gibi AHP
ana kriter ağırlıkları çok farklılıklar göstermiĢtir. Sosyal uygunluk (SU) kriteri
çok büyük bir önem alırken, tutarlılık (TU) ve iĢletmenin kurumsal yapısı (ĠY)
kriterleri %3 gibi çok düĢük bir ağırlık almıĢtır. Oysaki tüm kriterler karar
vericilerle daha önce yapılan görüĢmeler sonucu elde edilmiĢtir. Ağırlıklar
arasındaki bu büyük farkın nedeni ikili karĢılaĢtırmalardır. AHP yönteminde
modelin içine diğerlerine göre çok önemli bir kriter ya da alternatif
eklendiğinde, yöntem o kriterin ya da alternatifin ağırlığını çok yükseltip,
diğerlerini önemsiz düzeyde bırakabilmektedir.Celal Bayar Üniversitesi
354
Tablo 6. Alt Kriterlerin Göreli Önem Ağırlıkları
BM TA İK TE İG ÜU ZÖ MH İZ Oİ YO KS DS ÜT TC KSR ÇD PM
0,83 0,17 0,83 0,17 0,30 0,30 0,10 0,30 0,45 0,45 0,09 0,39 0,39 0,13 0,10 0,63 0,26 0,11
Tablo 6’ya göre maliyet ana kriterinin en önemli alt kriteri 0,83
önem ağırlığıyla birim maliyetler (BM), fiziksel koĢullar ana kriterinin en
önemli alt kriteri 0,72 önem ağırlığıyla iĢletmenin konumu (ĠK), sosyal
uygunluk ana kriterinin en önemli alt kriteri 0,30 önem ağırlığıyla iĢ
sağlığı ve güvenliği (ĠG), ücretlendirmede uygunluk (ÜU) ve mesai ücret
hesaplamaları (MH), iĢletmenin kurumsal yapısı ana kriterinin en önemli
alt kriteri 0,42 önem ağırlığıyla iĢ yapma zihniyeti (ĠZ) ve tutarlılık ana
kriterinin en önemli alt kriteri 0,63 önem ağırlığı ile kriterlerin
sürdürülebilirliği (KRS) olmuĢtur. HiyerarĢik yapımızda 4 alternatif
bulunmaktadır. 4 alternatifin 18 alt kriter için 108 tane ikili
karĢılaĢtırması yapılmıĢtır. Alternatiflerin ikili karĢılaĢtırmalarında
normalize değerlerin elde edilmesi için eĢitlik (2) ve alternatif göreli
önem ağırlıklarının belirlenmesi için eĢitlik (3) kullanılmıĢtır. 108 tane
ikili karĢılaĢtırma tablosu metin içindeki düzeni bozacağından sadece
alternatiflerin göreli önem ağırlıkları Tablo 7’da verilmiĢtir.
Tablo 7. Alternatiflerin Alt Kriterler Bazında Göreli Önem Ağırlıkları
BM TA İK TE İG ÜU ZÖ
