1. GiriŞ
Sürdürülebilir rekabet ortamında var olabilmek için şirketlerin özellikle kalite, maliyet ve sevkiyatlarını
iyileştirmesi gerekmektedir. Yalın düşüncenin temel amacı, israflardan arındırılmış mükemmel
proseslerin etkinlik ve verimlilik analizlerini yaparak, maliyetleri azaltmak ve sonuçta müşteriye
mükemmel değerler sunmaktır. Burada değer müşteriye sunulan fayda olup, ihtiyaçları karşılayacak
özelliklere sahip, tercih edilen zamanda ve yerde bulunabilen, müşterinin bedelini ödemeye istekli olduğu
ürün veya hizmettir.
Türkiye’de bu düşünce sistemi 1990’lardan sonra uygulanmaya başlamıştır. Ülkemizde ki kısıtlı
kaynakları etkili kullanmak ve yüksek maliyetleri önleme adına israfın ortadan kaldırılarak verimliliğin
arttırılması gerekmektedir. Bunu gerçekleştirmek de yalın üretim prensiplerini benimseyerek mümkün
olabilecektir [1].
Yalın üretim, telefleri azaltmak veya yok etmek ve müşterinin perspektifinden değer katan aktivitelerden
yararlanma oranını artırma üzerine odaklanmaktadır. Müşterinin perspektifinden değer, müşterinin bir
ürün veya hizmette ödemeyi isteyebileceği şeylerle eşdeğerdir. Bu nedenle kayıpların azaltılması temel
prensiptir. Bu durum, endüstriyel firmalar için aşağıdakileri gerektirmektedir:
- Materyal: Bütün hammadde ürüne dönüşmeli, hurda veya hammaddenin telefe ayrılması
engellenmeli.
- Stok (envanter): Müşteriye sabit bir akış sağlanmalı ve boşta materyal bekletilmemeli.
- Üretim fazlası: müşterinin istediği kadar ve istediği zamanda üretilmelidir.
- Đşçilik: Đşçilerin gereksiz hareketleri önlenmeli.
- Karmaşıklık: problemleri karmaşık yollarla değil karmaşık olmayan yollarla çözmeye çalışmalı.
Kompleks çözümler daha çok telef üretme eğilimindedir ve insanları yönetmek güçleşir.
- Alan: Daha iyi alan düzenlemesi için ekipman, işçiler ve çalışma birimleri yeniden
düzenlenmelidir.
- Eksiklik: Eksiklikleri gidermek için çaba harcanmalıdır.
- Nakliye: ürüne değer katmayan materyal ve bilgi aktarımından kaçınılmalıdır.
- Zaman: Uzun süren ayarlamalar, gecikmeler ve çalışmama sürelerinden kaçınılmalıdır.
- Gereksiz hareket: Aşırı eğilme ve uzanma hareketlerinden kaçınılmalıdır.
Genel olarak kayıpları oluşturan kaynaklar birbirleriyle ilişkilidir ve bir kayıptan kurtulamk başka
kayıpların da azalmasını veya tamamen ortadan kalkmasını sağlayabilir. En önemli kayıp kaynağı ise
çoğunlukla stoklardır. Stoklar azaldığında, gizli problemler ortaya çıkabilir ve işlemler daha düzenli bir
şekilde gerçekleştirilebilir. Stokları azaltmanın birçok yolu vardır, bunların içinden en çok tercih
edilenleri; üretim miktarlarının sipariş miktarına uygun oranlarda düşürülerek yapılması, makine
duruşlarının azaltılması, ayar zamanlarının kısaltılması, periyodik bakımların yürütülmesidir. Gereksiz
taşıma işlemi de en büyük kayıp kaynaklarından biridir. Parçaların işlem esnasında bir uçtan diğer uca
gereksiz yere taşınma nihai ürüne hiçbir değer katmaz. Hatalı üretimler ve hurdalar da önemli kayıp
kaynaklardır. Bunların oluşmaması, elimine edilmesi ve hatasız üretim, toplam üretken bakım ile
sağlanabilir. Firmalar bahsedilen kayıpları önlemek için, hücresel üretim, tam zamanında üretim, sürekli
gelişme, üretim düzgünleştirme, işin standardizasyonu, toplam üretken bakım gibi araçlar
kullanmaktadırlar [2].
Dünyada ilk olarak otomotiv sanayinde ortaya çıkan yalın üretim sisteminin otomotiv sektörü gibi
sermaye yoğun bir sektör olan tekstil sanayinin iplikçilik alanında da uygulama alanı bulacağı
düşünülmektedir.
Đplik işletmelerinde kullanılan otomasyon ve yapılan modernizasyon çalışmaları sayesinde, iplik üretim
süreci sadeleştirilmekte, işçilik maliyetleri azaltılabilmekte ve işçi hatalarından kaynaklanan kalite Bedez Üte T., Güner M., Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (1) 11-24
13
bozuklukları önlenebilmektedir. Yapılan iyileştirmeler aynı zamanda yer tasarrufu sağlamakta, süreci
kısaltmakta ve bazı üretim basamaklarını elimine ederek müşteri için değer yaratmayan proseslerin
kaldırılmasını sağlamakta böylece üretim maliyeti de aşağıya çekilebilmektedir.
Bu çalışmanın ilk bölümünde bir iplik işletmesindeki iş akışı tanıtılmış daha sonra yalın üretim
prensipleri kısaca özetlenmiş son olarak iplik işletmelerinde yalın üretim prensiplerine uygun olan
yaklaşımlar anlatılarak yeni öneriler getirilmiştir.
2. ĐPLĐK ĐŞLETMESĐNDE ÜRETĐM AKIŞI
Bir iplik işletmesinde üretim, çırçırlanmış preseli pamuk balyalarının hazırlanan harman reçetesine göre
harman hallaç dairesine alınmasıyla başlamaktadır. Balyalar belirli bir süre klima şartlarında
dinlendirmektedir. Üretimin başlangıcı olan harman-hallaç hattında, lif topakları açılmakta, çepel ve çiğit
kırığı gibi yabancı maddeler pamuktan temizlenmekte, hammadde kütlelerinin homojenleştirilmesi,
karıştırılması ve tozlardan arındırılması sağlanmaktadır. Lif topakları halinde tarak makinesine beslenen
materyal, burada lifler tek tek hale gelinceye kadar açılmakta, açılan lifler paralelleştirilerek, kabuk ve
çekirdek parçacıkları ile ölü ve kısa lifler ayrılmaktadır. Bu liflerden tülbent oluşturulmakta ve numara
varyasyonu olmayan düzgün bir tarak şeridi elde edilmektedir.
Şekil 1 Đplik üretim hattı Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (1) 11-24 Đplik Đşletmelerine ‘Yalın’ Yaklaşım
14
Cer makinesinde uygulanan çekim vasıtasıyla lifler paralelleştirilmekte ve çekilerek inceltilmektedir.
Bunun yanında dublaj ile gelen şeritlerin karıştırılması ve homojenleştirilmesi sağlanmaktadır. Đkinci cer
pasajında uygulanan regülasyon işlemi ile çıkan şeritlerdeki numara varyasyonları düzeltilmektedir.
Penye ipliği üretilecekse ilave bir tarama işlemi daha uygulanmaktadır. Bu sayede çekirdek, sap ve
yaprak kırıntıları gibi çepel parçacıkları ve nepsler uzaklaştırılmakta, kısa lifler telef olarak ayrılmaktadır.
Bu sayede yoğun bir paralelleştirme ve çekim sonucu materyalin ortalama stapel uzunluğu artırılmaktadır.
Ring iplikçiliğinde kullanılan fitil makinesinde, materyali ring iplik makinesinde çalışmak üzere
hazırlamak amacıyla bir miktar çekim uygulanmakta ve iplik makinesinde kopmayacak mukavemeti
sağlamak üzere bir miktar büküm verilerek ve fitil formunda bobinlere sarılmaktadır. Ring iplik
makinesinde ise gelen fitil, istenen iplik numarasını oranında çekime uğrayarak inceltilmekte, ipliğe
büküm vererek mukavemeti sağlanmakta ve kopslara sarım yapılmaktadır. Daha sonra bu kopslar büyük
bobinlere aktarılmaktadır. OE rotor ipliği üretiminde cer makinelerinden gelen materyal doğrudan OE
rotor iplik makinesine getirilmekte ve burada iplik oluşumu gerçekleştirilmektedir (Şekil 2).
3. YALIN ÜRETĐM SĐSTEMĐ VE PRENSĐPLERĐ
Yalın üretim, malın veya hizmetin üretimi için gerekli olmayan, değer katmayan işlemlerin, gereksiz
malzeme hareketlerinin, gereksiz işgücü hareketlerinin, gereksiz stokların, hataların ve uzun hazırlık
sürelerinin ortadan kaldırılmasıdır. Yani kısacası daha az (emek, ekipman, zaman ve alan) harcayarak
daha fazla üretebilmeyi ve müşterilerin asıl beklentilerine daha çok yaklaşmayı ve talep ettiği ürünü, talep
ettiği miktarda üretip, talep ettiği zamanda ulaştırmayı (JIT-Just in Time) hedeflemektedir [3].
3.1 Yalın Üretim Sisteminin Đlkeleri
Değer: Yalın düşüncenin kritik başlangıç noktası değerdir ve değer ancak nihai müşteri tarafından
tanımlanabilir. Müşteri açısından, üreticilerin var oluş nedeni budur. Ancak bir dizi neden, üreticilerin
değeri doğru tanımlamalarını engellemektedir. Ürünün doğru tanımlanabilmesi için, üreticilerin
müşterilerle yeni iletişim kurma biçimleri geliştirmeleri ve değer akımı üzerinde yer alan firmalar
arasındaki ilişkilerin yeniden düzenlenmesi gerekir.
Değer akımı: Değer akımı,belli bir ürünün işletmedeki üç kritik yönetim görevinden geçirilmesi için
gerekli olan tüm belli adımları gösterir: kavramsal boyutla başlayıp, ayrıntılı tasarım ve mühendislik
çalışmalarından üretimin başlamasına kadarki süreci içeren problem çözme görevi, siparişlerin
alınmasından başlayıp ayrıntılı çizelgeleme çalışmalarıyla teslimatın yapılmasını içeren bilişim yönetimi
görevi ve hammaddeden müşteriye ulaşan nihai ürüne dönüşümü içeren fiziksel dönüşüm görevi. Yalın
düşüncenin bir sonraki aşaması, her ürün için değer akımının bütünüyle tanımlanmasıdır.
Akış: Değeri tanımlayıp değer akımını tümüyle belirledikten sonraki ilk adım, obje üzerinde odaklanmak
ve baştan sona kadar iş akışındaki her türlü geri dönüş, hurda ve duruşun önlenmesini sağlayacak belirli
çalışma yöntemleri ve araçlarının geliştirilmesi, bu şekilde söz konusu ürünün tasarım, sipariş ve imalat
aşamalarının sürekli akmasının sağlanmasıdır.
Çekme: Çekme, sonraki aşamalarda yer alan müşteri istemeden, önceki aşamalarda hiçbir şekilde ürün
veya hizmet üretilmemesi anlamına gelir. Çekme uygulandığında stoklara gerek kalmaz, istenmeyen
üretimin yol açtığı hurda ve fireler engellenir, her tezgâh için çizelgeleme yapmak gerekmez, prosesin baş
tarafına doğru talep dalgalanmaları oluşumu engellenir, tüm ürünlerin her türlü kombinasyonda üretilmesi
mümkün olur ve talepteki değişimlere anında uyum sağlanır. Müşteriler beklentilerinin zamanında
karşılanacağından emin oldukları ve stokta kalmış ürünleri elden çıkarmak için kampanyalar gerekmediği
için talep de istikrar kazanır. Bedez Üte T., Güner M., Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (1) 11-24
15
Mükemmellik: Yalın üretimdeki mükemmellik kavramı her türlü varlığın kullanımının geliştirilmesi için
sonsuz sayıda fırsatının bulunduğu anlamına gelir. Đsrafın sistematik olarak azaltılması, kuruluşun işletme
maliyetlerini azaltacak ve en düşük fiyatta en yüksek müşteri memnuniyeti sağlayacaktır. Mükemmelliğin
en önemli hızlandırıcısı şeffaflıktır [4].
3.2 Yalın Üretim Teknikleri
Yalın üretim tekniklerinin temel uygulamaları şunlardır;
- Kanban Sistemi
- Tek Parça Akışı
- Üretim Dengeleme (HEIJUNKA)
- Makineler ve Atölyeler Arası Senkronizasyon
- U Tipi Yerleşim Planı ve Đş Rotasyonu
- Otonomasyon (JIDOKA)
- Poka-Yoke ve Deney Tasarımı (DOE)
- 5S – Tertip, Düzen, Temizlik
- Toplam Üretken Bakım (TPM)
- Bir Dakikada Kalıp Değiştirme (SMED)
- Kaizen ve Kalite Çemberleri
- Sorun Çözme Tekniklerinin Kullanılması [3].
Bu uygulamaların bazıları iplik işletmelerinde kullanılabilirken, bazıları ise uygulama imkânı
bulamamaktadır. Đşletmelerde verimliliğin arttırılmasında işletmedeki mevcut sistemin maksimum
düzeyde kullanılmasının önemi çok büyüktür. Bu amaçla, bu çalışmada yalın üretim sistemi bileşenlerinin
hangilerinin iplik işletmelerine uygun olduğu ve bunların ne şekilde kullanılabileceği incelenmiştir.
Kanban sistemi: Çekme sistemi olarak da tanımlanan sistemin temel yapısı; bir sonraki operasyonun
ihtiyaç duyduğu anda ve miktarda malzemeyi bir önceki operasyondan almasıdır. Bir önceki operasyon
da, bir sonraki operasyonun çektiği kadar üretir. Kısaca, talep son montajdan geriye dönük olarak
yapılmaktadır. Đplik işletmelerinde ne kadar iplik üretileceği gelen siparişe göre hesaplanmaktadır. Buna
göre iplik makinelerinden geriye doğru, her makinede bir öncekinden gereken miktarı talep etmektedir.
Kanban uygulaması için üretim miktarı ve üretim süresi bileşenleri ile bir önceki aşamadan talep zamanı
belirlenmelidir.
Tek parça akışı: Herhangi bir atölye içinde, bir parçanın son şeklini alması için gerekli olan tüm
makinelerin, parçanın işlenme akışı esas alınarak yerleştirilmesidir. Bu şekilde zaman kaybı olmadan ve
uzun taşıma süreleri olmaksızın malzeme akışı sağlanmaktadır. Đplik işletmelerimde parça usulü çalışma
olmadığı için bu uygulama yapılamamaktadır.
Makineler ve atölyeler arası senkronizasyon: Malzemenin arka arkaya işlendiği makinelerin
kapasitelerinin denkleştirilmesi gerekir. Đplik işletmelerinde daha kurulum aşamasında buna dikkat
edilmektedir. Birbirini takip eden işlemlerin makinelerinin kapasiteleri hesaplanarak buna göre makine
parkı düzenlenmektedir.
U tipi yerleşim planı: Bu uygulamada makineler U şeklinde yerleştirilerek gereksiz iş gücü
hareketlerinin elimine edilmesi amaçlanmaktadır. Ancak iplik işletmelerinde makinelerin çok fazla yer
işgal etmekte ve yer değişimleri mümkün olmamaktadır, ayrıca iplik üretimi çok fazla emek yoğun bir
süreç değildir.
JIDOKA – Otonomasyon: Herhangi bir sorun tespit edildiğinde daha fazla israfa neden olmamak için
operatöre üretim hattını durdurma yetkisinin verilmesidir. Đplik işletmelerinde makineler bazı durumlarda Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (1) 11-24 Đplik Đşletmelerine ‘Yalın’ Yaklaşım
16
kendilerini otomatik olarak durdurmaktadırlar. Bunun dışında işçinin bir sorun fark etmesi durumunda
makineyi durdurmadan yetkili kişiye haber vermesi gerekmektedir.
POKA – YOKE: Esasen insani unsurlardan kaynaklanan hata kaynakları ortadan kaldırılmasıdır. Đplik
işletmeleri otomasyonun oldukça fazla kullanıldığı yerler olduğundan insan hataları minimize edilmiştir.
Makinelerin elektronik ekranlarında, üretim parametreleri ve ürün bilgileri görülebilmektedir. Üretim
esnasında yapılan online kontroller de bu hataların tespitini ve hızlı müdahalesini imkanlı kılmaktadır.
5S: Tertip, düzen ve temizlik için gerekli olan temel noktaların Japonca kelimelerinin baş harflerinden
oluşan kavramdır: (SEIRI – Yapılanma, SEITON – Düzen, SEISO – Temizlik, SEIKETSU – Süreklilik,
SHITSUKE – Özen). Kapsamı eşyaları doğru yerlere yerleştirmek, sınıflandırmak, kirliliğin gerçek
sebebini bulmak, temizlenmesi zor alanlardan kurtulmak, ulaşım için gerekli olan yerleşimin makine,
teçhizat ve taşıma araçları düşünülerek yapılması, temizlik, elde edilen ideal durumun devamı için
standartların ve sorumlulukların belirlenmesi ve alışkanlık haline getirilmesidir.
Đplik işletmelerinde de diğer tüm işletmelerde olduğu gibi israfı, iş kazasını, arızayı, şikâyeti minimum
düzeye çekerek çalışma ortamının iyileştirilmesi amaçlanmaktadır. Özellikle bakım sürelerinin
kısaltılması ve iş karmaşasının önlenmesi için mutlaka uygulanması gerekmektedir.
DOE – Deney Tasarımı: “Kalite ürün ile birlikte tasarlanır” düşüncesi ile üretimdeki kritik problemleri
ortadan kaldıracak tasarımın yapılmasıdır.
TPM – Toplam Üretken Bakım: Makine ve ekipmanların, verimlilik ve etkinliğini artırmak, makine
duruşlarını ortadan kaldırmak için yapılan arıza bakım, koruyucu bakım, kestirimci bakım, verimli bakım
gibi tüm çalışmaları kapsar. Amaç; işgücü, malzeme ve zaman israflarını ortadan kaldırmaktır. Đplik
işletmelerinde yapılan önleyici bakım faaliyetleri ile arızanın olması ve bu nedenle makinelerin durarak
üretimi aksatması önlenmeye çalışılmaktadır.
SMED – Bir dakikada kalıp değiştirme: Bir makinenin bir parçadan değişik başka bir parçaya bir
dakikalık zaman diliminde geçebilme yeteneğini ifade etmektedir. Đplik işletmelerinde tip değişimleri,
sistemli ve standartlaştırılmış çalışmalarla çok kısa sürelerde gerçekleştirilebilmektedir.
Sorun Çözme Tekniklerinin Kullanılması: Sorunlara etkin çözümler getirebilmek için, sorunlar
hakkında doğru, yeterli ve anlamlı verilerin toplanması gereklidir. Günümüzde sorunların
çözümlenmesinde beyin fırtınası, gruplandırma, çetele tablosu, kontrol çizelgesi, histogram, pareto
analizi, sebep – sonuç diyagramı, dağılım diyagramı, afinite diyagramı, matris diyagramları, matris – veri
analizi, proses karar diyagramı, ok diyagramları gibi çeşitli yöntemler kullanılmaktadır [4].
3. ĐPLĐK ĐŞLETMELERĐNĐN YALIN ÜRETĐM KAPSAMINDA DEĞERLENDĐRĐLMESĐ
Otomasyonun yoğun bir şekilde kullanıldığı iplik işletmelerinde otomatik taşıma tertibatları, otomatik
takım değiştirme sistemleri, online kontrol sistemleri ve makinelerde yapılan modernizasyon çalışmaları
ile iplik üretim süreci sadeleştirilmiştir. Bu sayede işçilik maliyetleri azaltılmış ve işçi hatalarından
kaynaklanan kalite bozuklukları önlenmektedir. Yapılan iyileştirmeler aynı zamanda yer tasarrufu
sağlamış, süreci kısaltmış ve bazı üretim basamaklarını elimine ederek müşteri için değer yaratmayan
proseslerin kaldırılmasını sağlamıştır.
Otomatik taşıma tertibatları
Penye hazırlık makinelerinden penye makinelerine vatka taşıma işlemi genellikle manuel olarak özel
vatka arabalarıyla gerçekleşmektedir. Bu arabalar penye hazırlık makinesinde dört adet vatkayla
doldurulur ve her penye hazırlık makinesi için, penye makinesi sayısı ve üretim miktarına göre 1-3
arabaya ihtiyaç olmaktadır. Ancak penye makinelerine vatka taşıma işlemi kolaylıkla
otomasyonlaştırılabilir (Şekil 2). Bu otomasyonlaştırma süreci için penye makineleri bir sıra halinde
kurulmuş olmalıdır. Yukarıya yerleştirilmiş bir taşıma bandı, dört veya sekiz vatkanın bir defada penye Bedez Üte T., Güner M., Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (1) 11-24
17
makinesinin rezerve pozisyonuna ulaşmasını sağlayabilmektedir. Geriye dönüşte ise boş makaralar penye
hazırlık makinesine taşınmaktadır. Makaralar, boş makara haznesine verilmeden önce, otomatik olarak
artık sarımlardan temizlenebilir. Vatka nakli üstten yapıldığı için çok az yer ihtiyacı vardır [5]. Bu sayede
zaman kayıpları azalmakta, taşımadan kaynaklı ek yük ortadan kalkmakta ve vatkalar zarar
görmemektedir. Bu da kaliteyi olumlu yönde etkilemektedir [6].
Şekil 2 Otomatik vatka taşıma sistemi
Ring iplikçiliğinde önemli noktalardan birisi de fitil makinesinden ring iplik makinesine geçiştir.
Masuraya sarılmış fitil tamamen korumasızdır ve kolaylıkla hasar görebilmektedir. Geliştirilmiş sistemler
ile fitil ve ring iplik makinelerinin bulunduğu alandaki iki ayrı devre, fitil bobinlerinin sürekli olarak ring
iplik makinesine beslenmesini sağlamaktadır (Şekil 3) [7-8].
Şekil 3 Otomatik fitil taşıma sistemi
Cer makinesinden OE rotor iplik makinesine ve fitil makinesine kovalar taşınması için de farklı
yöntemler uygulanmaktadır. Manuel, yarı otomatik veya tam otomatik sistemlerle yapılan kova taşıma
işleminde dikdörtgen kovalar tercih edilmektedir (Şekil 4). Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (1) 11-24 Đplik Đşletmelerine ‘Yalın’ Yaklaşım
18
Şekil 4 Kova taşıma sistemleri
Manuel kova taşıma işleminde 4-6 adet kova bir palet üzerinde taşınabilmektedir. Bu yöntem düşük
maliyetlidir ve özellikle iplik makinesinde blok değiştirmeler için elverişlidir. Yarı otomatik kova taşıma
sisteminde, kumandalı bir araba, cerler ile OE iplik makineleri arasında sürülmektedir. Bu sistem orta
büyüklükte tesisler için uygundur. Otomatik kova taşıma sistemlerinde ise sürücüsüz bir tertibat, cerden
kovaları alır ve OE iplik makinesine veya fitilin cağlığına taşır ve orada otomatik olarak boş kovalarla
değiştirilir [9].
Otomatik Takım Değiştirme Sistemleri
Günümüzde ring iplik makinesinde takım değiştirme işlemi otomatik olarak yapılmaktadır (Şekil 5).
Önceleri, dolan kopsların çıkarılması ve yerine boş masuraların takılması 5-6 kişilik bir işçi grubu ile
yapılabilmekteydi. Makinenin iğ sayısına göre, bu takım değiştirme süresi 4-5 dakika arasında
değişmekteydi. Özellikle kalın numaralı iplik üretimi gerçekleştirildiğinde takım çabuk dolduğu için
takım değiştirme sayısı artmakta ve duruş sürelerinin artması nedeniyle üretim randımanı düşmekteydi.
Hatta aynı zamanda birden fazla makinenin takımı dolduğunda, makineler durup diğer makinelerdeki
takım değiştirmenin tamamlanmasını beklemekteydi. Bunu engellemek için ise bazı makinelerde erken
takım dolumu gerçekleştirildiğinden makinelerin randımanı da düşmekteydi. Ayrıca bu işlem elle
yapıldığı için, bazen boş masuraların tam olarak yerine oturtulmaması sebebiyle, sarım başlama
yerlerinde farklılık ve iğ dibine sarım gibi problemler oluşabilmekteydi [10].
Gelişmiş makinelerde otomatik takım değiştiricilerin kullanımı ile takım değiştirme süreleri artık 2
dakikanın altına düşmekte, bu nedenle duruş süreleri de azalmaktadır. Takım değiştirme personeline
gerek kalmamakta ve işçilik hataları da ortadan kalkmaktadır. Ayrıca erken takım düşürmeye gerek
kalmadığından makine randımanları artmaktadır. Bunun yanında takım değiştirme süreleri çok kısaldığı
için, kalın numaralı iplik üretiminde dahi küçük bilezik çapları kullanılabilmekte, bu da iğ devrini
artırabilmemizi sağlamaktadır [8-11]. Ayrıca bobinlerin kirlenme ve zarar görme riski de ortadan kalkar. Bedez Üte T., Güner M., Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (1) 11-24
19
(a) (b)
Şekil 5 Otomatik takım değiştirme sistemleri (a) ring iplik makinesi, (b) fitil makinesi
Online kontrol sistemleri
Đplikhanelerde online olarak kalite kontrol yapılması yüksek kaliteye yönelik artan talebin
karşılanabilmesi için önemli bir işlemdir. Klasik ve rutin laboratuar testlerinin yanı sıra, üretim
sırasındaki hataların anında belirlenip müdahale edilmesi, istenen kaliteye ulaşmak için giderek önem
kazanmaktadır. Tarak makinesinde online olarak neps kontrolü yapılmaktadır. Sistem, penyör
silindirlerinin altındaki bölgeye aynı tülbent rehberi gibi yerleştirilir. Bu ünite cam muhafazalı bir video
kamera içerir, bu kamera saniyede 5 çekim yapara ve bu çekimler sayesinde neps, çepel ayrımı yapılıp
büyüklük ve konum tespiti yapılır. Nepslerin miktarı büyüklükleri ve dağılımı hakkında bilgilenmeyi
sağlar. Harman hallaç makinelerinde, renkli veya beyaz, plastik veya kumaş, doğal veya sentetik, küçük
veya büyük yabancı maddeler kontaminasyon oluşturmaktadır. Bunlar kameralarla veya farklı
yöntemlerle tespit edilip, yüksek oranda yakalanmakta ve elimine edilmektedir.
Tarak ve cer makinelerinde bulunan kısa ve uzun periyotlu regülasyon sistemleri de band numarası ve
sonrasında iplik numarasındaki varyasyonları önlemektedir.
Şekil 6 OE Rotor iplik makinelerinde kullanılan iplik temizleyiciler
Günümüzde OE rotor iplik makinelerinde de, online kalite gözlem ve iplik temizleyiciler yer almaktadır
(Şekil 6). Kullanılan optik ve kapasitif sistemler ile band düzgünsüzlüğünden ileri gelebilecek orta ve
uzun periyotlu numara varyasyonları önlenebilmektedir. Ayrıca yapılan kalın ve ince yerlerin tespiti ve
uzaklaştırılması işlemi kalite standartlarının daha da yükselmesini sağlamaktadır [12].
Belirli bir kalite seviyesine uymak, bütün kalite güvence sistemlerinin temel gereksinimidir. Kalitenin
sürekli şekilde denetlenmesi bu hedefe ulaşılmasına yardımcı olur. Kaliteyle ilgili veriler, üretimin Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (1) 11-24 Đplik Đşletmelerine ‘Yalın’ Yaklaşım
20
anahtar verileri olmalarına rağmen, iplik fabrikalarında yürütülen işlemlerin optimize edilmesi için tek
başlarına yeterli değildir. Bu yüzden, kalite verilerinin yanı sıra üretim verilerini de ulaşmamız gerekir.
Đplikhane izleme sistemlerini kullanarak işletmedeki üretim süreçlerini detaylı olarak
gözlemlenebilmektedir. Bu kombinasyon, maliyetleri bütçenin altında tutarken diğer taraftan da başarılı
optimizasyona ulaşılmasını sağlar. Kalitenin online denetimi, gerekli rutin laboratuar testlerinin sayısını
azaltır ve hataların hızlı şekilde belirlenmesini sağlar. Başarısızlıkların ve hataların sebebinin doğrudan
belirlenmesini sağlar. Kalitede sürekliliği engelleyebilecek sapmalar ve potansiyel hata noktaları tam
olarak saptanır, böylece hiçbir gecikme olmaksızın sorunun kaynağına ulaşılabilir [13].
Makinelerde yapılan modernizasyonlar
Önceleri harman hallaç hattına malzeme beslenmesi, klasik kasalı balya açıcıda işçiler tarafından manuel
olarak yapılmaktaydı. Belirli miktarda materyal tartıldıktan sonra besleme hasırı üzerine bırakılıyordu.
Günümüzde tercih edilen otomatik balya açıcılar ise genellikle bir ray üzerinde hareketlidir ve balya
yolucu kafa, bu rayın iki tarafına dizili olan balyalardan her gidiş gelişinde belirli bir miktar materyali
almakta ve makinelere beslemektedir (Şekil 7).
(a) (b)
Şekil 7 (a)Kasalı balya açıcı, (b) Otomatik balya açıcı
Harman hallaç hattından tarak makinesine malzeme beslemesinde de yenilikler yapılmıştır. Önceleri
harman hallaç makinesinin en sonunda bulunan batör makinesinde vatka oluşumu gerçekleştirilmekte ve
tarak makinesine vatka halinde besleme yapılmaktaydı. Ancak günümüzde harman hallaç hattından tarak
makinesine besleme kesintisiz olarak sevk borularından ve topak besleme makinesi yardımıyla açık elyaf
halinde yapılmaktadır. Bu sayede vatka taşıyan personelden, yerden, vatka taşıma arabası ve vatka
çubuğundan tasarruf edilmektedir. Bunun yanında işçi hatalarından kaynaklanan hatalı vatkanın
beslenmesi ile tarak garnitürlerinde oluşabilecek zedelenmeler önlenmekte ve vatka ekleme yerinden
kaynaklanan tarak bandındaki düzgünsüzlükle engellenmektedir [10].
Yapılan başka bi yenilikle, tarak makinesinin cer makinesine entegrasyonu sonucunda bir cer/ çekim
pasajı ve sonuçta komple bir proses aşaması ortadan kaldırılabilmektedir. Bu sayede özellikle OE rotor
iplikçiliğinde ekonomikliği arttırmak mümkün olabilmektedir. Tarak şeritlerinin doğrudan eğrilmesinde
en kısa proses aslında, tarak şeritlerinin bir OE rotor iplik makinesine direkt beslenmesidir. Bu talebi aynı
şekilde, köşeli kova doldurma istasyonlu entegreli cer yerine getirmektedir. Tarağa entegre cer ile daha az
yer gereksinimi ve daha az sayıda kova ile kova taşıma iş yükü ve maliyetlerinde azalma ile daha düşük
enerji tüketimi ve daha az işçilik ve işletme maliyetleri elde edilmektedir [14].
Tarak makinesinde dikdörtgen kovaların kullanımı özellikle rotor iplikçiliği için önemlidir. Bu kovalar
yuvarlak kovalara göre %75’e varan oranlarda daha fazla materyal içermektedir. Bu da %75 daha az
kova, %75 daha az taşıma ve rotor iplik makinesi ve fitil makinesinde %75 daha az materyal bitişi Bedez Üte T., Güner M., Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (1) 11-24
21
anlamına gelmektedir. Sonuç olarak, işletim masrafları azalırken, bir taraftan kalite artmakta diğer
taraftan iplik makinesinde kova değişimi azaldığı için, randımanı artmaktadır [15-16].
Kova tabanındaki aktif kılavuz, dikdörtgen kovaların yaylar olmadan işletimine olanak vermekte ve
esnekliği artırmaktadır. Köşeli kova değiştiricide de, cerle bir mekanik bağlantı ve söz konusu dişliler
ortadan kaldırılmıştır. Ayrıca dikdörtgen kovalar, yatay yarıklı klasik yuvarlak kovalara göre şeridi daha
iyi korumaktadır (Şekil 8). Köşeli kovaların ekonomik avantajlarından yararlanabilmek için bir otomatik
kova taşıma sistemleri de şart değildir.
Şekil 8 Dikdörtgen kovalar
Tarak makinelerinin üretim hızlarında yaşanan artışlar ve beraberinde gelen yüksek üretim neticesinde
tarak tellerinin aşınma süreci hızlanmaktadır. Garnitür teli bileme işlemi ciddi zaman kaybı yarattığı için
zaman zaman bu işlem geciktirilmekte, bu da kalite riskleri ortaya çıkarmaktadır. Bunun üzerine devamlı
bant kalitesi ve tarak garnitürleri için uzun çalışma süresini sağlamak amacıyla otomatik garnitür bileme
sistemleri kullanılmaktadır. Tambur telleri otomatik ve periyodik şekilde çalışma esnasında
bilenmektedir. Şapka telleri de makine üzerinde, şapkalar çıkarılmadan bilenebilmektedir.
Penye ipliği üretiminde tarama işlemi yapılabilmesi için önceleri iki penye hazırlık makinesine ihtiyaç
duyulmaktaydı: Şerit birleştirme (Dublör) ve vatka birleştirme (Katlı cer). Şerit birleştirme makinesine
tarak makinesinden çıkan kovalar getirilir ve bu şeritlere çekim sistemine girerek istenen oranda çekime
uğrar. Çıkışı şerit şeklinde değil, vatka formundadır. Buradan alınan vatkalar, vatka birleştirme
makinesine götürülür. Bu makinede vatkalardan sağılan tülbentler üst üste yatırılarak sağılır ve çekim
sistemine girerek çekime uğrarlar. Modern sistemlerde bu iki makine vatka makinesinde kombine edilmiş
ve bir işlem basamağı tamamen ortadan kaldırılmıştır. Bu da işçilik, taşıma ve enerji maliyetlerinin
azalmasını sağlamıştır.
OE rotor iplik makinesinde kullanılan robotlarla rotorun içinin temizlenmesi, kopuşların bağlanması, boş
masura besleme, bobin çıkarma, nakil ve paletleme işlemleri, işçinin yaptığı işlemlere kıyasla çok kısa bir
sürede, otomatik olarak yapılmaktadır (Şekil 9). Ayrıca kalite açısından incelendiğinde robotun yaptığı
düğümlemenin çok daha kaliteli olduğu görülmektedir [6]. Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (1) 11-24 Đplik Đşletmelerine ‘Yalın’ Yaklaşım
22
Şekil 9 OE rotor iplik makinesi robotu ve otomatik bobin değiştirme işlemi
Makinelerde yapılan bu ciddi modernizasyon çalışmalarının yanında, zaman kayıplarını azaltan ve
kaliteyi artırarak kalitesizlik maliyetlerini düşürmemizi sağlayan bazı iyileştirmeler de yapılmaktadır.
Örneğin iplik makinelerinde kopuşların gerçekleştiği istasyon ışıklarla bildirilmesi, kopuş, arıza vb.
nedenlerle olan kopuşların farklı ışıklarla belirtilmesi, makinelerin daha ergonomik hale getirilmeleri,
işçinin müdahale etmesi hızlandırılmaktadır. Yapılan iyileştirme çalışmalarında makinelerde enerji
tasarrufuna önem verilmeye başlanmıştır. Örneğin bir makinede uygulanacak elektronik vakum ayarları
ile yılda 20.000 kW’a varan tasarruflar elde edilebilmektedir. Fitil makinelerinde kalın iplik numaraları
için, yaklaşık 4kg ağırlığında fitil bobini üretilerek bu sayede işlem ve ayar zamanı azalmaktadır. Fitil ve
ring iplik makinesinde uzun çalışma zamanı bobin değiştirme sayısını azaltmaktadır [8].
Bakım ve ayar sürelerinin kısaltılması
Modern ring iplik makinelerinde çok motorlu çekim sistemleri, dişli değiştirme işlemini ortadan
kaldırmakta ve bunun yerine çekim ve büküm parametreleri kontrol panelinden giriş yapılmaktadır (Şekil
10). Bu yenilik sadece daha kolay ve hızlı işlem yapmayı sağlamakla kalmayıp, aynı zamanda küçük
derecede ayarlamalar için daha kesin sonuçlar vermektedir. Bu sayede pazardaki dalgalanmalara
rahatlıkla hazırlanmakta, çok daha hızlı cevap verilebilmektedir [11].
Şekil 10 Ring iplik makinesi tahrik sistemi ve dişlileri
Bakım ve ayar sürecince kullanılacak teçhizatı doğru yerlere yerleştirip, sınıflandırarak, temizlik, tertip ve
düzeni sağlayarak iş karmaşası önlenebilmekte ve bu süreç hızlandırılabilmektedir. Bakım prosesinin
optimizasyonu ve bakım ekibinin eğitimi de üzerinde önemle durulması gereken bir kavramlardır.
Arızaların kayıt altına alınmasıyla arızadan önce bakımın yapılması, zaman kayıplarının önlenmesi
açısından gerekmektedir: Örneğin kayış kopuş sürelerinin takip edilerek, muhtemel kayış ömürlerinin
belirlenmesi ve kopuş gerçekleşmeden bakımın yapılması gibi. Bedez Üte T., Güner M., Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (1) 11-24
23
4. SONUÇ
Günümüzün küresel rekabet ortamında işletmeler giderek daha talepkar olan alıcılara hizmet vermektedir.
Özellikle stok devir hızlarının düştüğü ve tüketici tercihlerinin hızla değiştiği bir dönemde, işletmeler
varlıklarını sürdürebilmek için müşterilerinin iyi kalite, düşük fiyat ve kısa teslim süresi beklentilerini
hızla karşılayabilmek zorundadırlar. Tasarımdan başlayarak tüm sistemi ‘ilk defada doğru’ üretecek /
tasarlayacak hale getirebilmek gereklidir.
Yalın üretim, doğru ve tam olarak uygulandığında işletme verimliliğini artıran bir üretim yaklaşımıdır.
Đsrafı üretimin ve yönetimin her aşamasında yok etmeye, mümkün olan en az stokla ve hatayla üretim
yapmaya, üretimde ve yönetimde sürekli gelişmeye odaklanan yalın üretim sistemi işletmenin
verimliliğini arttırarak maliyetlerini düşürmektedir.
Türk tekstil sektöründe ve özellikle hazır giyim sektöründe moda ve tasarımda görülen hızlı gelişme ve
müşteri tercihlerinin hızlı değişimi, yalın üretim sisteminin uygulanmasında sıkıntı yaratmaktadır. Ayrıca
fason üretim sisteminin yaygın olması, sipariş miktarlarında istikrar ve düzenin sağlanamaması, yalın
üretim sisteminin öngördüğü çekme sisteminin etkin çalışmasını güçleştirmektedir. Đşletmelerin çok
sayıda tedarikçi ile çalışmak zorunda kalmaları, tedarikçilerde kalite ve termin açısından uygun
standartların sağlanamaması, özellikle entegre olmayan firmalarda stoksuz çalışmanın getirdiği sorunlar
da sistemin oturtulmasında yaşanan sıkıntılardan bazılarıdır. Ancak tüm olumsuzluklara rağmen artan
rekabet ortamında, yalın üretim sistemini benimsemek ve uygulamak giderek daha zorunlu hale
gelmektedir [17].
Dünyada ilk olarak otomotiv sanayinde ortaya çıkan bu üretim sisteminin otomotiv sektörü gibi sermaye
yoğun bir sektör olan tekstil sanayinin iplikçilik alanında kolaylıkla uygulanabileceği ve uygulandığı
görülmektedir. Personel standardizasyonu, bakım sürelerinin kısaltılması, bakım için harcanan sürelerdeki
engelleyici faaliyetlerin tespiti ve ortadan kaldırılması ve enerji giderlerinin azaltılması, iplik
işletmelerinde yalın üretimin uygulanması adına önerilebilecek başlıca konulardır.
Đplik işletmelerinde elektrik, su, hava giderleri oldukça maliyetli olduğundan bunların optimizasyonu
sağlanmaya çalışılmalıdır. Klima ve kompresör bakımlarının düzgün ve zamanında yapılmasıyla, su ve
hava giderleri azaltılabilir. Bu konuda işletme ihtiyaçlarını karşılayacak uygunlukta makine ve
donanımların kullanılması gerekmektedir. Elektik fiyatlarının pahalı olduğu saatlerde elektrik kullanım
oranını düşürmek amacıyla gereksiz makineleri kapatılıp, diğer saatlerde kaliteyi etkilemeden stoklu
çalışılabileceği düşünülmektedir.
Yalın üretim sisteminin iplik işletmelerinde uygulanabilirliğini incelemek amacıyla gerçekleştirdiğimiz
bu çalışmada, iplik işletmelerinde bazı yalın üretim unsurlarının şu anda zaten uygulanmakta olduğunu,
bir kısmının uygulanmasının ise mümkün olmadığını görmekteyiz. Bu unsurların daha dikkatli bir şekilde
anlaşılması ve benimsenmesiyle üretim verimliliği arttırılabilmekte, yani işletmelerin rekabet gücü
artırılabilmektedir. Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (1) 11-24 Đplik Đşletmelerine ‘Yalın’ Yaklaşım
24
6. KAYNAKLAR
1. http://www.sistempatent.com/LinkClick.aspx?fileticket=HCI3onLUZLs%3D&tabid=138&mid=881
2. Fawaz A., “Lean Manufacturing Tools and Techniques in the Process Industry with a Focus on
Steel”, University of Pittsburgh,2003, Doctor of Philosophy Thesis,
3. http://www.vdm.com.tr/tr/bilgi/YALIN%20%C3%9CRET%C4%B0M.pdf
4. Akçagün E., “Hazır Giyim Đşletmelerinde Yalın Üretim Tekniklerinin Araştırılması”, Marmara
Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Tekstil Eğitimi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 2006
5. http://www.rieter.com/cz/textile/short-staple-yarn/spinning-preparation/e-16-e-17-servotrolley/
6. Rieter makine katalogları
7. http://www.rieter.com/en/textile/short-staple-yarn/spinning-preparation/f-15-f-35-roving-frame/
8. http://fs-server.uni-mb.si/si/inst/itkp/lttkt/izpiti-zs/TMP%20-%20OTM/Predpredilnik.pdf
9. http://www.truetzschler.de/fileadmin/images/Downloadbereich/TD03_TU_160709.pdf
10. Gemici B., Pamuk Đplikçiliği Ders Kitabı, 1999, Đzmir
11. Çelik P., ITMA Münih 2007’de Ştapel Đplik Eğirme Makine ve Sistemleri Raporu, 2007.
12. Kadoğlu H., Open-End Rotor Đplik Eğirme Teknolojisi, 2000, Đzmir
13. Rieter-SpiderWeb CD
14. http://www.truetzschler.de/fileadmin/images/Downloadbereich/TC07_TUE.pdf
15. http://www.truetzschler.eu/product-range/draw-frame/td-03/rectangular-cans/
16. http://www.rieter.com/en/textile/short-staple-yarn/spinning-preparation/rsb-d-35-cubicandraw-frame/
17. Atılgan T., “Yalın Üretim Sistemi ve Türk Tekstil ve Hazır Giyim Sektörüne Uygulanabilirliği”,
Örme Đhtisas Dergisi, Yıl:3, Sayı:18, Temmuz-Ağustos 2006.
