Kenevir, ısırgangillere yakın, cannabinaceae familyasına mensup, tek yıllık odunsu bir bitkidir. Anavatanı
Asya olan bu bitki çe şitli yollar izleyerek tüm dünyaya yay ılmıştır. Bugün iki alttürü bulunmaktad ır.
Bunlar; cannabis sativa ve cannabis indicadır. Lif üretimi için kullanılan ve endüstriyel öneme sahip olan
cinsi cannabis sativadır. Diğer türünün -narkotik özellikleri nedeniyle- tüm dünyada üretimi yasaklanm ış
bulunmaktadır [1].
Tekstil endüstrisi dışında, başka alanlarda da kenevirden yararlanılmaktadır. Tohumları yağ üretiminde ve
hayvan yemi yapımında, lifleri ayrıca kağıt yapımında kullanılmaktadır [3-8-28].
Kenevir, insanl ık tarihinde yeti ştirilmiş ilk kültür bitkilerinden birisidir. Arkeolojik ara ştırmalar
sonucunda M.Ö.8000 y ıllarına tarihlenen kenevirden üretilmi ş kuma ş kal ıntılarına rastlanm ıştır. M.Ö.
1500’lü yıllarda Anadolu’da kenevir üretimi yap ıldığı bilinmektedir. Kenevir lifleri tarih boyunca tekstil Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (4) 39-48 Kenevir Lifinin Özellikleri ve Tekstil Endüstrisinde Kullan ımıyla
Sağladığı Avantajlar
40
üretiminde çok önemli yer tutmu ş, ülke ekonomilerini şekillendirmiştir. Öyle ki 19. y.y. sonlar ına kadar
dünya üzerindeki tüm tekstil ürünlerinin %80’inin hammaddesini kenevir lifi olu şturmuştur. 20. y.y.
başlarında geli şen teknoloji ile birlikte pamuk lifinin kullan ılmaya ba şlanmasıyla daha ince iplikler
üretilebilmiş, daha hafif elbiselerin eldesi mümkün olmu ştur. 1930’lu y ıllarda ç ıkarılan esrar kar şıtı
yasalarla kenevir tarımı büyük sekteye uğramış, buna ek olarak savaş sanayisine paralel olarak geliştirilen
sentetik liflerle beraber kenevir tekstiller eski önemini yitirmeye başlamıştır [2-3-6].
Günümüzde kenevir liflerinden üretilen tekstil ürünlerine olan talebin h ızla yükseldi ği görülmektedir.
Çevresel kaygıların üst düzeyde olmas ı bu ilginin temel sebebidir. Dünyada en çok kullan ılan doğal lif
olan pamukla ve petrol türevi sentetik liflerle kar şılaştırıldığında kenevir lifleri, üstün ekolojik
özellikleriyle ve organik tekstil üretimi potansiyeliyle dikkat çekmektedir [5-6-7-8-9-12-13-14-15-19-21-
26].
Kenevir tekstillerin son zamanlarda ön plana ç ıkmasındaki bir di ğer sebepse üstün kullan ım özellikleri
sağlamalarıdır. Bu özellikler lifin fiziksel ve kimyasal yapısından kaynaklanır [7].
2. KENEVİR LİFİNİN FİZİKSEL VE KİMYASAL YAPISI
Tekstil endüstrisinde kullan ılan kenevir lifleri cannabis sativa türü kenevirin erkek e şeyli bireylerinden
elde edilir. Bitkinin bo ğumlar ihtiva eden uzun bir sak ı vardır. Sak kesitinde farkl ı kategorilerde lifler
bulunur (sekonder hücre demeti keten sak ında yoktur bu durum ay ırıcı bir özelliktir). Tekstil kullan ımı
için uygun olan lifler primer liflerdir. Şekil.1’de primer ve sekonder lifler görülmektedir. Primer lifler
apikal sürgen dokudan meydana gelmi şlerdir. Bo ğumlar arasındaki primer lif say ısı bitkinin büyüme
evreleriyle birlikte de ğişmez fakat lifler uzar. Lif uzunlu ğu ve verimi bo ğumlar aras ındaki mesafeye
bağlıdır. Söz konusu lifler kabuk k ısmında demetler halindedir ve lif demetlerinde 30-50 lif hücresi
bulunur. Her bir lif hücresi 20-35 mikrondur, lif kal ınlığı ise de ğişimler gösterir, sak ın alt k ısımlarına
doğru artar. Lifler parlaktır ve renkleri sarı-kahverengidir [1-2-8].
Şekil.1-Kenevir sakının enine kesit görüntüsü; A: Primer lifler, B: Sekonder lifler [8]
Kenevir lifinin enine kesiti, Şekil.2’de görülebilece ği üzere poligonaldir. İyot-sülfirik asit kar ışımı
kenevir lifinin ayırt edilmesinde kullanılabilir. Bu karışım ile işleme tabi tutulduğunda lümen sarı renge,
selülozik çeper mavi renge diğer kısımlar sarımtırak yeşil renge boyanır [1]. Gedik, G., Avinç, O. O., Yavaş, A., Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (4) 39-48
2.1.Kenevir Saplarından Lif Eldesi
Endüstriyel uygulamalarda kullan ılacak lifler için olgunluk önemli bir parametredir. Tek bir lifin
olgunluğu ikincil duvar ın gelişimiyle d ıştan içe do ğru gerçekle şir. Olgunla şmış sakta hücre duvarlar ı
incedir ve lümen küçük bir hacim kaplar. İkincil duvarın gelişimi bitkinin büyüme evresinde ba şlar ve
çiçeklenmeden sonra da devam eder. Lif karakteristi ği bitkinin hasat edilme dönemine göre farkl ılıklar
gösterir bu yüzden elde edilmek istenen lif kalitesine göre doğru hasat dönemi seçilmelidir [8]. Şekil.3’de
hasat dönemindeki bir kenevir tarlası görülmektedir.
Şekil.3-Kuzey Kore’de hasat sırasında bir kenevir tarlası [17]
İstenen lif olgunluğuna göre şu yöntemlerle hasat yapılabilir:
1. Erkek bitkilerin çiçeklenmesinden sonra erkek bitkiler hasat edilir.
2. Tozlaşmadan sonra erkek ve di şi bitkiler hasat edilir, böylece di şi bitkilerin lifinden de
yararlanılabilir Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (4) 39-48 Kenevir Lifinin Özellikleri ve Tekstil Endüstrisinde Kullan ımıyla
Sağladığı Avantajlar
42
3. Tohum olu şumundan sonra di şi ve erkek bitkiler hasat edilir. Bu yöntemde lif üretimi ikinci
plandadır asıl amaç tohum eldesidir [1].
Hasattan sonra saplardan liflerin ayr ılması i şlemi keten lifleriyle benzerlik gösterir, bu i şlem için
mekaniksel metot, çi ğde bekletme, havuzlama yöntemi, kimyasal yöntem ve enzimle muamele metodu
gibi yöntemler kullan ılır. Burada amaç, odunsu k ısımların uzakla ştırılması suretiyle liflerin elde
edilmesidir [1-34].
2.2.Kenevir Lifinin Kimyasal Yapısı
Doğal bir selüloz lifi olan kenevir, selülozun yan ında hemiselüloz, lignin ve pektin gibi safs ızlıklar
içermektedir. Kenevir liflerinin kimyasal bileşenleri diğer bazı doğal selüloz lifleriyle birlikte Tablo.1’de
görülmektedir.
Liflerin fiziksel ve kimyasal özelliklerinin daha iyi kavranabilmesi ve üretimde uygulanacak proseslerin
verimli şekilde seçilebilmesi için liflerin içerdiği selüloz dışı maddelerin incelenmesi önemlidir.
Kenevir lifleri birçok elementer lifin bir araya gelmesiyle olu şur. Elementer lifler pektin zamk sayesinde
bir araya gelirler. Pektik maddeler yap ısal polisakkaritlerdir ve yüksek su tutma kapasitesine sahiplerdir.
Kenevir lifinde pektin, primer duvarda ve orta lamelde bulunur. Orta lamelde pektin, lignin ile kaplanm ış
haldedir [6-32].
Lignin, dünya üzerinde selülozdan sonra ikinci en çok bulunan biyopolimerdir. Selülozdan farkl ı olarak
aromatik ve alifatik gruplara sahiptir. Temel bile şeni 4-Alkilkatekol olarak göz önüne al ınabilir.
Şekil.2’de lignin molekülünün yap ısı görülmektedir. Lignin, ayr ıştırması zor olan bir moleküldür ve
enzimlere kar şı dirençlidir. Toprak seviyesinin üzerinde boylanan bitkilerin ayakta kalmas ı lignin
tarafından sağlanır. Lignin, liflerin reaktivitesini artt ırır fakat aynı zamanda liflere sert tutum verir [5-30-
31]. Gedik, G., Avinç, O. O., Yavaş, A., Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (4) 39-48
43
Şekil.4-Lignin Molekülünün Yapısı [31]
Kenevir liflerindeki bir di ğer selüloz d ışı bileşen ise hemiselülozdur. Hemiselülozlar hetorojen pentoz,
heksoz ve şeker asiti polimerleridir. Selülozun aksine homojen bir kimyasal yap ıda de ğillerdir. Bu
bileşikler life nefes alabilirlik ve ısı izolasyonu gibi önemli özellikler kazandırır [14-33].
2.2.1.Kenevir Lifine Kimyasalların Etkisi
Liflerin selülozik yap ısından dolay ı deri şik inorganik asitlerden zarar görürler. Zay ıf asitler s ıcaklık
yükselişiyle birlikte mukavemet kayb ına neden olur. Asitlerle muamele gerekiyorsa organik asitlerin
seçilmesi yararlıdır [1-2].
Kenevir lifleri alkalilere kar şı oldukça dayan ıklıdır. Özellikle kotonize edilmi ş kenevir lifleri bazik
işlemlere karşı oldukça mukavimdir. Lifler s ıcak yoğun bazlarda erir, soğuk yoğun bazların kullanımıyla
ise lifler şişer ve merserize etkisi yaratılır [1].
Kuru temizleme çözeltileri de dahil olmak üzere organik çözücüler kenevir liflerine zarar vermez [2].
Mikroorganizmalara karşı çok dirençlidir [2].
2.3.Kenevir Lifinin Fiziksel Yapısı
Liflerin fiziksel özellikleri üretilecek kuma ş yap ısını ve kuma şın kullanım özelliklerini önemli ölçüde
belirlemektedir.
20 oC’de %65 ba ğıl nem alt ında %12, %95 ba ğıl nem alt ında %30 nem çeker. Bu de ğerler pamuk ve
ketenden yüksektir [2].
Bu özelliklerinin yan ında çok iyi elektrostatik özellikler göstermesi, UV koruma sa ğlaması ve alerjik
reaksiyona neden olmaması kenevirin diğer önemli kullanım avantajlarındandır [12].
3.KENEVİR LİFİNİN EKOLOJİK ÖZELLİKLERİ
Organik tarım, çevre ve insan sa ğlığını korumayı amaçlayan, doğal kaynakları ve ekolojik sistemi tahrip
etmeden sürdürülebilir üretimi amaçlayan, yüksek derecede kontrol edilebilirli ği olan üretim sistemidir.
Organik ürünlerin kullanımı yavaş yavaş bir yaşam tarzı haline gelmektedir. Önceleri sağlık nedenleriyle
tercih edilen organik ürünler, art ık çevrenin korunmas ı ve gelecek nesillere bozulmam ış şekilde
aktarılabilmesi amacıyla da talep edilmektedir [35].
İlgili kurumlar ın verilerine göre dünya üzerindeki sera gaz ı sal ınımının %10-12’si direkt tar ım
sektöründen kaynaklanmaktadır, dolaylı salınımlar bu orana dahil değildir [36].
Organik tarımda sentetik gübrelerin, tar ım ilaçlarının ve geneti ği değiştirilmiş organizmaların kullanımı
yasaklanır. Bu şekilde hava, su ve topra ğın kirlenmesinin minimize edilmesi ve kaynaklar ın korunması
amaçlanmaktadır [36].
Tekstil endüstrisinde en çok kullan ılan doğal lif olan pamuğun ve kullanımı çok olan ketenin yüksek su,
tarım ilacı ve gübre ihtiyac ına ve sentetik liflerin fosil yak ıt kaynaklar ıyla ilişkisine karşılık kenevirin,
gübre ve tar ım ilac ına hiç ihtiyaç duymadan da yeti ştirilebilmesi, toprak ve çevrenin korunabilmesi
açısından önemlidir. Ayr ıca kenevirin lif verimi çok daha fazlad ır (tablo.2) [9-19-23]. Bu durum
kenevirin organik ürün eldesi için uygunluğunu göz önüne sermektedir.
Kenevir, ürün rotasyonuna uygun bir bitkidir. Özellikle eylül ay ında yap ılan bu ğday ekimi ve eylül
ayında yapılan kenevir hasadı rotasyona çok uygun bir zemin olu şturur. Bununla birlikte kenevir bitkisi
yabani otlar ı öldürür ve sonraki ürün için zengin bir toprak yap ısı bırakır. Topra ğın pH’ı 5’in alt ında
olmadığı sürece kenevir bitkisi birçok toprak tipinde yetişebilir [27].
4.HEMP-SYS
HEMP-SYS, Avrupa Birli ği’nin ‘Ya şam Kalitesi ve Canl ı Kaynaklar ın Yönetimi’ adl ı program
çerçevesinde destek verdi ği bir projedir. Proje 1 Kas ım 2002 Tarihinde ba şlamıştır ve 3 y ıllık bir plan
dahilinde yürürlüğe konmuştur. Programın asıl amacı yenilikçi, rekabetçi sürdürülebilir kenevire dayal ı
tekstil endüstrisinin geliştirilebilmesi ve yüksek katma değere sahip ürünlerin üretilmesidir.
Proje çerçevesinde bilimsel ve endüstriyel ortaklarla çal ışılarak şu ad ımların gerçekle ştirilmesi
hedeflenmiştir:
a) Yüksek kaliteli kenevir lifleri için geli ştirilmiş ekolojik olarak sürdürülebilir bir üretim zinciri
oluşturmak ve bu olguyu lif üretiminden nihai ürüne kadar tüm işlem basamaklarına yaymak
b) Etkili ve yaygın bir kenevir tekstil pazarının ve ekonomik altyapının oluşturulması
c) Konuyla ilgili bilginin gelişmiş iletişim kaynaklarıyla yayılması [24]
Başlı başına bu proje bile gelişmiş ülkelerin kenevir tekstillere verdikleri önemi göstermektedir.
5.KENEVİR LİFİNİN KULLANIM ALANLARI
Kenevir lifi yüksek mukavemet özellikleri, yüksek nem çekme ve nefes alabilirlik kabiliyeti, pilling
oluşturmaması, organik ürünler sunmas ı, anti bakteriyellik özellikleri, UV koruma sa ğlaması, iyi
elektrostatik özellikler göstermesi gibi üstün özellikleri sebebiyle katma de ğeri yüksek ürünlerin
kullanımında kullanılmaktadır [2-10-11-12].
Kenevir liflerinden üretilen çok çe şitli ürünler mevcuttur. Gömlek, pantolon, ceket, t-shirt, etek gibi d ış
giyim ürünleri, iç giyim ürünleri, havlu, perde, paspas, çanta ve bunlar gibi birçok tekstil ürünü kenevir
liflerinden üretilebilir. Bu ürünlerde %100 kenevir lifleri kullan ılabileceği gibi kenevir ve di ğer lif Gedik, G., Avinç, O. O., Yavaş, A., Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (4) 39-48
45
karışımlarından oluşan kumaşlar da kullanılabilmektedir [35-36-37]. Şekil.5’te kenevir liflerden üretilmiş
dış giyim ürünleri görülmektedir.
Kenevir liflerinin kısa stapel liflerle karıştırılabilmesi için kotonizasyon işlemine tabi tutulmaları gerekir.
Kotonizasyon işleminde kenevir lifleri, keten lifleri gibi kimyasal veya biyolojik i şlemlerle kısa stapel
lifler haline dönüştürülür [38-41].
Şekil.5-Kenevir liflerinden üretilmiş bazı dış giyim ürünleri [35]
Kenevir liflerinden, giyim ve ev tekstili ürünlerinin yan ı s ıra kompozit malzemelerin üretiminde de
yararlanılmaktadır. Kenevir lifi özellikle son y ıllarda otomotiv üreticilerinin ilgisini çekmeyi ba şarmıştır.
2002 yılında Almanya ve Avusturya otomotiv sanayinde 2200 ton kenevir lifi kullan ılmıştır. Şekil.6’da
Lotus firması taraf ından üretilmiş olan Lotus Eco Elise isimli otomobil görülmektedir. Bu otomobilin
kaporta parçalar ı, spoileri, kap ı içi panelleri ve koltuklar ı kenevir lifinden elde edilen kompozit
malzemeden yapılmıştır [39-40]. Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (4) 39-48 Kenevir Lifinin Özellikleri ve Tekstil Endüstrisinde Kullan ımıyla
Sağladığı Avantajlar
46
Şekil.6-Lotus Eco Elise[34]
Kenevir lifleri ayrıca inşaat sektörü için yal ıtım malzemesi olarak da kullan ılmaktadır. Bununla birlikte,
kenevir bitkisinden elde edilen lif d ışındaki odunsu madde yine in şaat sektöründe de ğerlendirilmektedir
[40].
6.TÜRKİYE VE DÜNYADA KENEVİR ÜRETİMİNDE KISITLAMALAR
Tablo.3’de görülebileceği üzere kenevir tar ımı yıllarla birlikte dü şüş göstermiştir bunun ba şlıca nedeni
daha ucuza üretilebilen sentetik lifler ve kenevir tar ımına uygulanan k ısıtlamalardır. 2000 y ılından
itibaren göze çarpan bir üretim art ışı bulunmaktadır. Ülkemizde sadece 20 ilde (Antalya, Burdur, Çorum,
İzmir, Kastamonu, Kayseri, Kütahya, Malatya, Ordu, Samsun, Sinop, Tokat, U şak, Şanlıurfa, Yozgat,
Rize, Zonguldak, Bartın, Karabük) izne ve denetime ba ğlı olarak kenevir yetiştiriciliği yapılabilmektedir
[22].
Üretim (Ton)
1980 1990 2000 2007
Pamuk 13.979.645 18.867.009 18.658.565 25.521.334
Jüt 2.589.799 2.781.662 2.664.460 2.878.030
Sisal 547.760 379.695 407.540 367.542
Keten 619.661 687.729 499.520 679.955
Abaka 169.966 78.648 103.910 100.987
Rami 56.111 105.892 164.916 166.372
Kenevir 186.443 83.997 53.618 69.839
Agaveler 69.684 63.791 53.825 57.955
Kapok 74.370 103.783 130.256 104.804
Tablo.3-Dünya Çapında Lif Bitkileri Üretimi [22]
Kısıtlamaların temel dayana ğı baz ı kenevir türlerinden esrar isimli uyu şturucunun elde edilmesidir.
Uyuşturucu etki gösteren madde THC (tetrahydrocannabinol) adlı kimyasaldır. Bu kimyasal özellikle dişi
kenevir bitkisinin çiçekli bölgesinden salgılanır. THC tüm kenevir bitkilerinde bulunmakla beraber türden
türe yoğunluk farklılıkları gösterir. %1’lik THC yoğunluğu narkotik etki için yeterlidir. Avrupa Birliği ve Gedik, G., Avinç, O. O., Yavaş, A., Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (4) 39-48
47
Kanada % 0,3 THC içeren endüstriyel kenevirin (cannabis sativa) yeti ştirilmesine izin vermiştir [18-21-
28].
7. SONUÇ
Kenevir lifinin yukar ıda bahsedilen üstün ekolojik özellikleri, organik tekstil üretim potansiyeli ve iyi
tekstil performans özelliklerinden dolay ı üretim ve tüketiminde gelecek y ıllarda büyük art ış olmas ı
beklenmektedir. Ülkemizde de ba şarıyla yeti ştirilebilen kenevir bitkisinin uygulama alanlar ının
geliştirilmesinin ülke ekonomisine ve istihdamına büyük katkı sağlayacağı düşünülmektedir.
kenevirim.blogspot.com
