Mamul Kumaşa Uygulanan Kimyasal Testler
İşletmede mamul hale gelen kumaşa da bazı kimyasal testler uygulanmaktadır. Bu testlerin uygulanma amacı kumaşın istenildiği gibi kullanım yerine uygun olarak üretilip üretilmediğini kontrol etmektir. Bu kısımda alt başlıklar halinde bu testlere değineceğiz.
09.01. Renk Haslığı Testleri
Boyanmış veya baskı yapılmış tekstil materyali üzerindeki boyarmaddenin, dış etkenlere karşı gösterdiği dirence renk haslığı denir. Materyalde dış etkiler sonucunda renk kaybı olabilir. Bu durumda renk solmasından bahsedilir. Renk solması, ya boyarmaddenin elyaf üzerinden uzaklaşması veya boyarmadde molekülünde meydana gelen yapı değişikliği sonucu renk şiddetinin azalmasıdır [8].
Bir boyarmaddenin değeri, bununla boyanan malzemenin gerek fabrikada uğrayacağı diğer işlemler, gerekse kullanışı esnasında göstereceği haslıkla ölçülür. Boyarmaddelerin renk haslıkları;
a) Fabrikasyon haslıkları
b) Kullanma haslıkları
diye iki grupta incelenir.
a) Fabrikasyon Haslıkları
Bir iplik veya kumaş boyandıktan sonra piyasaya çıkarılmadan önce pişirme, merserizasyon, dinkleme gibi terbiye işlemlerine tabi tutulacak ise bu işlemler sırasındaki şartlara, kullanılan kimyasal maddelere karşı dayanıklı olması gereklidir. Onun için birçok hallerde kumaşın bütün terbiye işlemleri bittikten sonra en son işlem olarak boyama yapılır. Tabi böyle boyamalarda fabrikasyon haslığı aranmaz. İpliklerin boyanmasında ise fabrikasyon haslığı mühimdir, çünkü terbiye işlemleri daha bitmemiştir. İpliğin ve kumaşın göreceği terbiyeye göre boyarmaddenin pişirme haslığı, klor haslığı, peroksit haslığı, dinkleme haslığı, dekatür haslığı karbonizasyon haslığı gibi haslıklarının iyi olması istenir [12].
b) Kullanma Haslıkları:
Bunlar içerisinde en mühimlerinden biri ışık haslığıdır. Daha mekanizması tam olarak bilinmiyorsa da bilhassa kısa dalga boylu ışınların (enerji bakımından zengin) boyarmaddelerin bir müddet sonra solmasına sebep olduğu bir hakikattir.
Işık haslığının ölçülmesinde haslığı bilinen boyarmaddeler ve haslığını ölçmek istediğimiz boyarmaddelerle boyanmış örnekler belirli bir müddet gün ışığında bırakılırlar. Sonra bunların solmaları mukayese edilerek haslığı bilinenlerden hangisine tekabül ettiği bulunur. Ya da Amerikan test sistemine göre solmanın başladığı ana (break) kadar geçen zaman ölçülerek haslık bulunur. Son senelerde güneş ışınları yerine suni ışınlar (kuars lambaları) kullanılarak bu ölçmeler yapılmaktadır (Enotest, Fade-Omoter gibi...). Işık haslığı 1 ‘den 8 ‘e kadar olan rakamlarla değerlendirilir.
Rakamların ifade ettikleri manalar aşağıda tablo 16’ da görülmektedir. Tablodaki değerler elde edilirken 45° eğik olarak bakılmıştır.
Tablo 16 : Mavi skala ile ışık haslığının değerlendirilmesi [12]...
Haslık Derecesi
Değerlendirme
1
Çok az
2
Az
3
Orta
4
Oldukça iyi
5
İyi
6
Çok iyi
7
Mükemmel
8
Harikulâde
Gerek ışık haslığı, gerekse diğer haslıklarda unutulmaması gereken bir husus da neticelerin teste tabi tutulan örnekteki boyamanın koyuluğuna göre de değişik neticeler verdiğidir. Örneğin ışık haslığı koyu (bir boyamadan fazla miktarda kullanılarak yapılan) boyamalarda, açık (aynı boyarmaddeden daha az miktarda kullanılarak yapılan) boyamalara nazaran daha iyidir. Yıkama haslığında ise durum bunun tersidir. Koyu boyamalar daha düşük haslık değerleri gösterirler.
Işık haslığının dışında kalan diğer bütün haslıklar 1’den 5’e kadar rakamlarla değerlendirilir. Rakamların ifade ettikleri manalar aşağıda tablo 17’ de görülmektedir [12].
Tablo 17 : Gri skala ile haslık değerlendirilmesi [12]...
Haslık Derecesi
Değerlendirme
1
Çok az
2
Az
3
Orta
4
İyi
5
Çok iyi
Renk haslığı kavramını bu şekilde tanıdıktan sonra bundan sonraki bölümümüzde mamul hale gelmiş kumaş üzerinde yapılan renk haslığı testlerinden bazılarını inceleyeceğiz.
09.01.01. Mamul Bez Üzerindeki Renklerin Su Haslığı Tayini
Amaç : Kısa veya uzun süre soğuk su içerisinde kalacak baskılı-boyalı bezlerin renklerinin su etkisine dayanıklı olup olmadıklarını kontrol etmektir.
İşlem : TS 396’ya göre yapılır. Bu amaçla her parti bezden (aynı tip, aynı desen ve aynı renk varyasyonundaki kumaşlar bir parti sayılır) belirli bir miktar numune alınır. Bu numuneden 10x4 cm büyüklüğünde parçalar deney numunesi olarak kesilir. (Tek renkli kumaşlarda bir deney numunesi çok renklilerde her rengi temsil edecek sayıda deney numunesi gerekir) Her deney numunesi iki refakat bezin arasına konulur ve numune ile her iki refakat bezi bir kenar boyunca birlikte dikilir.
Refakat bezleri iki adet boyasız bezdir. Bunlardan biri numune ile aynı elyaf cinsinden, diğeri TS 396’da verilen liste ile belirtilen cinstendir (Pamuk için refakat bezi yün olarak verilmektedir.)
Deney numunesi damıtık su ile oda sıcaklığında tamamen ıslatılır, suyun fazlası süzdürülür. Sonra iki cam arasına yerleştirilir. Üzerine kısa süreli etki için 4.5 kg, uzun süreli etki için 5 kg ’lık ağırlık konulur. Kısa süreli etki için 20°C ’da 16 saat bekletilir.(Deney kısa sürede tamamlanmak istenirse 4 saat 37°C ‘de tutularak uzun etki sağlanabilir) Numune ve refakat bezleri birbirinden ayrılarak ve sıcak havada asılarak (en fazla 60°C ‘de ) kurutulur. Numunenin rengindeki değişiklik ve refakat bezlerindeki boyadan ötürü oluşan kirlilik gri skalaya göre değerlendirilir.
Renk değişimini değerlendiren gri skala ile akmayı değerlendiren gri skala TS ’den temin edilebilir. Bunların kullanılma şekilleri TS 423’de anlatılmaktadır.
Değerlendirme için, denemeye alınan numune ile denemeye alınmamış numune, örgü yönleri aynı hizaya gelecek şekilde yan yana düz bir zemin üzerine konur. Gri skala da bunun yanına getirilir. İki numune arasındaki renk farkı gri skalada hangi çift arasındaki renk farkına uyuyorsa haslık o çifte ait değerdir. İki numune arasında renk farkı yoksa haslık 5’tir. Değerlendirme, zemine 45° eğik gelen 540 lüks şiddetinde suni ışık veya kuzeyden gelen gün ışığı altında yapılır. Değerlendirmeyi yapan, numune düzlemine dik olarak bakmalıdır [3].
09.01.02. Mamul Bez Üzerindeki Renklerin Deniz Suyu Haslığı
Amaç : Deniz suyu içersinde kalacak baskılı veya boyalı bezlerin renklerinin deniz suyu etkisine dayanıklı olup olmadıklarını kontrol etmektir.
İşlem : TS 397’ye göre yapılır. Bu metodun esası da aynen renklerin su haslığı tayini metodu gibidir. Ancak burada numune, damıtık su yerine 30 g/l ‘lik NaCl çözeltisi ile ıslatılır ve 4.5 kg’lık basınç altında 20°C ’de 16 saat veya 37°C ’de 4 saat bekletilir. Değerlendirme gri skalarla yapılır [3].
09.01.03. Mamul Bez Üzerindeki Renklerin Ter Haslığı Tayini
Amaç : Giysi olarak insan bedeniyle temasta olacak baskılı-boyalı bezlerin renklerinin ter etkisine dayanıklı olup olmadıklarını kontrol etmektir.
İşlem : TS 398’e göre yapılır. Çalışma metodu aynen renklerin su haslığı ve deniz suyu haslıklarını tayin metotlarındaki gibidir. Ancak burada numune aşağıdaki çözeltilerden biriyle ıslatılır ve sonra 30 dakika bu çözeltilerle (banyo oranı 1/50 olacak şekilde) muamele edilir.
Alkali Çözelti :
0.5 g/l L-Histidinmonohidroklorür ( C6H9N3O2 . HCl H2O )
5 g/l Disodyumhidrojenfosfat ( Na2HPO4 . 12 H2O )
pH n/10 NaOH ile 8’e ayarlanmıştır.
Asidik Çözelti
0.5 g/l L-Histidinmonohidroklorür
5 g/l NaCl
2.2 g/l Sodyumdihidrojenfosfat ( NaH2PO4 . 2 H2O )
pH n/10 NaOH ile 5.5 ‘e ayarlanmıştır.
Zaman zaman numune banyo içinde hareket ettirilir. Sonra çözelti dökülür, numunenin fazla suyu 2 cam çubuk arasından geçirilerek alınır. Sonra iki cam levha arasında 5 kg’lık basınç altında 37°C ‘de 4 saat bekletilir. 60°C ‘yi geçmeyen sıcaklıktaki hava ile kurutulur ve gri skalalar ile haslık değerlendirmesi yapılır [3].
09.01.04. Mamul Bez Üzerindeki Renklerin Su Damlasına Karşı Haslık Tayini
Amaç : Kullanılırken su damlalarına maruz kalacak baskılı-boyalı bezlerin renklerinin su damlası etkisine karşı dayanıklı olup olmadığını kontrol etmektir.
İşlem : TS 399’a göre yapılır. Buna göre her partiden (aynı tip, desen ve varyasyondaki kumaş bir parti sayılır) renk sayısı kadar 10x4 cm boyutlarında numune alınır. Her numunede belli bir renk üzerine 0.15 cm³ damıtık su bir ölçü pipeti veya damlalıkla damlatılır. Damlalar kumaşa emdirildikten 2 dakika sonra damlaların dış kenarındaki renk değişikliği gri skala ile değerlendirilir. Numune oda sıcaklığında havada kuruduktan sonra yeniden gri skala ile renk değişimi değerlendirilir. (Böylece su damlasına karşı yaş haslık ve kuru haslık değerleri elde edilir) [3].
09.01.05. Mamul Bez Üzerindeki Renklerin Peroksit Yıkama Haslığı Tayini
Amaç : Basılıp boyandıktan sonra yüksek sıcaklıkta aktif oksijen veren yıkama çözeltileri ile mekanik yıkamaya uğrayacak kumaşların renklerinin peroksit yıkama etkisine dayanıklı olup olmadığını kontrol etmektir.
İşlem : TS 400 ’e göre yapılır. Bu amaçla her parti bezden 10x4 cm boyutlarında numune alınır (renk sayısı kadar). Her numune iki refakat bezi arasına konup her tarafından dikilir. 10 adet bilye ile beraber içinde 60°C ‘de yıkama çözeltisi bulunan yıkama makinesi kavanozuna konur.
Yıkama Çözeltisi :
5 g/l Sabun (sabunun özellikleri TS 400’de verilmiştir.)
2 g/l Kalsine soda
0.8 g/l Sodyumperborat ( NaBO2 . H2O2 . 3 H2O )
0.15 g/l Kristal
1.2 g/l Sodyumsilikat
Banyo oranı 1/50 olmalıdır. Kavanoz, makineye yerleştirilir. 10 dakika içinde 95°C ‘ye kadar ısıtılır ve 20 dakika bu sıcaklıkta yıkanır. Numune dışarı alınır, 2 dakika soğuk damıtık suda sonra 10 dakika akar musluk suyunda durulanır, iyice sıkılır, dikişler sökülerek numune refakat bezinden ayrılır. 60°C ‘yi geçmeyen sıcak havada kurutulur. Renk değişimi ve akma gri skala kullanarak değerlendirilir [3].
09.01.06. Mamul Bez Üzerindeki Renklerin Kuru Temizleme Haslıklarının Tayini
Amaç : Kullanım sırasında kuru temizleme muamelesine uğratılacak baskılı-boyalı kumaşların renklerinin kuru temizleme işlemine karşı dayanıklı olup olmadığını kontrol etmektir.
İşlem : TS 473 ’e göre yapılır. Her parti kumaştan 10x4 cm boyutlarında numune (renk sayısı kadar) alınır. Öte yandan her numune için 4’er adet 10x10 cm boyutunda 300 + 50 g/m² ağırlıklı bezayağı örgülü boyasız, apresiz ve hiçbir kimyasal madde artığı ihtiva etmeyen pamuklu bez parçası alınır. Bu bezlerin ikişer tanesi birbirine dikilerek 10x10 cm büyüklüğünde iki torbacık hazırlanır. Bu torbaların içine 10’ar tane çelik bilye konulduktan sonra ağızları dikilir. Çelik bilyeler taşıyan bu torbalar numune ile birlikte yıkama makinesinin kabına konur. Kabın içine 200 ml perkloretilen ilave edilir. kabın ağzı kapatılır ve 30°C ‘de 30 dakika makinede muamele edilir. Numune dışarı alınır, çözücünün fazlası kurutma kağıtları ile alınır veya santrifüjlenir ve 65 + 5°C ‘de sıcak hava ile kurutulur. Renk değişikliği gri skala ile değerlendirilir.
Çözücünün boyanma derecesinin tayini için 3.5 x 3 cm büyüklüğünde bir süzgeç kağıdına boyanmış muayene çözeltisi emdirilir. Bir cam üzerine serilir ve delikli bir metal levha altında hava akımı olmayan bir yerde oda sıcaklığında kurutulur. Levhanın deliklerine rastlayan yerlerde buharlaşmadan ötürü koyulaşan renk gri skala yardımıyla akma olarak değerlendirilir [3].
09.01.07. Mamul Bez Üzerindeki Renklerin Alkali Haslıklarının Tayini
Amaç : Kullanım sırasında seyreltik alkalilerin etkisine uğrayacak baskılı-boyalı kumaşların renklerinin bu etkiye karşı dayanıklı olup olmadıklarını kontrol etmektir.
İşlem : TS 474 ’e göre yapılır. Bu amaçla her partiden 10x4 cm boyutlarında numune alınır (renk sayısı kadar). Numune üzerine oda sıcaklığında 2 damla Na2CO3 çözeltisi (litrede 100 g susuz Na2CO3 ihtiva eden) damlatılır. Cam çubukla sürterek emdirilir. Numune oda sıcaklığında kurutulur sonra fırçalanarak Na2CO3 kalıntıları uzaklaştırılır. Renk değişimi gri skala ile değerlendirilir [3].
09.01.08. Mamul Bez Üzerindeki Renklerin Asit Haslıklarının Tayini
Amaç : kullanım sırasında seyreltik organik ve anorganik asit etkisine uğrayacak baskılı-boyalı kumaşların renklerinin bu etkiye karşı dayanıklı olup olmadıklarını kontrol etmektir.
İşlem : TS 475 ’e göre yapılır. Bu amaçla her partiden 10x4 cm boyutlarında numune alınır (renk sayısı kadar). İki damla asit çözeltisi oda sıcaklığında numune üzerine damlatılır. Cam çubukla sürterek emdirilir. 10 dakika sonra renk değişimi gri skala ile değerlendirilir. Ayrıca numune havada kuruduktan sonra tekrar gri skala ile değerlendirilir.
Kullanılan Asit Çözeltileri :
Asetikasit çözeltisi à 300 g/l Buz sirkesi (%100’lük asetikasit)
H2SO4 çözeltisi à 50 g/l Derişik H2SO3
Tartarikasit çözeltisi à 100 g/l Kristalize Tartarikasit
Bütün bu çözeltiler damıtık su ile hazırlanmalıdır [3].
09.01.09. Mamul Bez Üzerindeki Renklerin Yıkama Haslıklarının Tayini
Amaç : Kullanım sırasında yıkanacak baskılı boyalı bezlerin renklerinin yıkama
etkisine dayanıklı olup olmadıklarını kontrol etmektir.
İşlem : TS 716 ‘ya göre yapılır. Bu amaçla her partiden (aynı tip, desen ve varyasyon bir parti sayılır) 10x4 cm boyutlarında numune alınır. İki refakat bez arasına konarak kenarlarından dikilir. Launderometre kavanozuna 10 adet çelik bilye ile beraber yerleştirilir. Üzerine 5 g/l sabun, 2 g/l susuz sodyum karbonat ihtiva eden yıkama çözeltisi ilave edilir. Banyo oranı 1/50 olmalıdır. 95°C ‘de sıcaklıkta 30 dakika yıkama işlemine maruz bırakılır. İşlem sonunda banyodan çıkarılır, iki kez soğuk damıtık su ile sonra 10 dakika musluk suyu ile çalkalanır, sıkılır. Dikişler sökülür ve 60°C ‘yi geçmeyen sıcak hava ile kurutulur. Renk değişimi ve akma gri skala ile değerlendirilir.
Eğer daha ağır yıkama koşullarına dayanıklılık kontrol edilmek isteniyorsa yıkama işlemi 95°C ‘de 4 saat müddetle yapılır [3].
09.01.10. Mamul Bez Üzerindeki Renklerin Sürtünme Haslığı Tayini
Amaç : Kullanım sırasında başka tekstil mamullerine sürtünecek baskılı-boyalı
kumaşların renklerinin sürtünme etkisine karşı dayanıklı olup olmadıklarını kontrol etmektir.
İşlem : TS 717 ‘ye göre yapılır. Bu amaçla her partiden her renk için 14x5 cm boyutunda 2’şer parça alınır (Bu parçalardan biri atkı yönünde diğeri çözgü yönünde kesilmiştir). Parçaların her biri sürtme cihazının (krokmetre) çeneleri arasına uzunlamasına sürtülecek şekilde kırışıksız gerilir. Bu cihaz düzgün gerilmiş numuneye beyaz pamuklu kumaşı belli bir basınç ve birim zamanda belirli sayıda eşit periyotlarla sürtecek tarzda yapılmıştır. Sürtme bezi boyasız, nişasta ve diğer aprelerden arıtılmış, ağartılmış, bezayağı örgülü 5x5 boyutunda parçalardır. Bu parça cihazın koluna sarılır. 10 cm ’lik aralık içinde 10 sn ’de 10 defa gidip gelecek şekilde ve aynı doğrultuda pamuklu bez numuneye sürtülür. Sürtme cihazı parmağı üzerine konulacak ağırlık 900 g olarak ayarlanır. Bu ağırlık 400 g/cm² ‘lik basınca denktir. Beyaz sürtme bezi üzerinde meydana gelen akma gri skala yardımıyla değerlendirilir. Elde edilen bu değerler kuru sürtme haslığıdır.
Birde yaş sürtme haslığı kontrolü yapılır. Bu kontrol için aynı deney su ile ıslatılmış ve sıkılmış beyaz sürtme bezi kullanılarak yapılır. Sonra sürtme bezi oda sıcaklığında kurutulur ve gri skala ile haslık değerlendirilir [3].
09.01.11. Mamul Bez Üzerindeki Renklerin Soda ile Kaynatma Haslığı Tayini
Amaç : Kullanım sırasında seyreltik soda çözeltisi ile kaynatma etkisine maruz
kalacak baskılı-boyalı kumaşların renklerinin bu etkiye dayanıklı olup olmadıklarını kontrol etmektir.
İşlem : TS 738 ‘e göre yapılır. Bunun için her partiden 10x4 cm boyutlarında parçalar kesilir. İki refakat bezi arasına konarak kenarlarından dikilir. Ayrıca %3 Indanthren Brill Rosa R plufein veya Solanthren Brill Rosa Z (color index küp kırmızısı 1) ile boyanmış pamuklu kumaştan bir deney kontrol numunesi kesilir ve buda asıl numune gibi iki refakat bezi arasına dikilir. Bir de tanık deneyde kullanılmak üzere içinde numune bulunmayan ikişer refakat bezi birbirine dikilir.
Asıl numune, kontrol numunesi ve tanık olarak refakat bezleri numunesi ayrı ayrı banyolarda aynı anda işleme tabi tutulur. İşlem iki seri halinde yapılır.
a) Yalnız soda çözeltisi ile kaynatma: Bu işlemde çözelti kalsine sodyum karbonatın damıtık sudaki 10 g/l ‘lik çözeltisidir.
b) Uygun bir yükseltgen madde ilave edilmiş soda çözeltisi ile kaynatma : Bu işlemde çözelti 10 g/l kalsine soda ve 4 g/l m-nitro benzenin damıtık sudaki çözeltisidir.
Kaynatma işlemi için numuneler 4 cm yükseklikte bir silindir oluşturacak şekilde
bir cam çubuğa sarılır ve bir iplikle tutulur. Sonra 1/30 banyo oranında bir kaynatma balonunda geri soğutucu altında 1 saat hafifçe kaynatılırlar. Sonra hemen cam çubuktan çözülerek çıkarılır. 10 dakika soğuk akar su altında durulanır, sıkılır, dikişler sökülür ve en çok 60°C ‘deki sıcak havada kurutulur. Önce deney kontrol numunesi gri skalaya göre değerlendirilir. Kontrol numunesinin yalnız sodyum karbonat çözeltisi ile kaynatma sonunda renk değişim değeri 2-3 ve akma değeri 2-3 olmalıdır. Yükseltgen ilave edilmiş soda çözeltisiyle kaynatma sonunda renk değişim değeri 3-4, akma değeri 5 olmalı (refakat bezi kirlenmemeli) dır. Eğer kontrol deney numuneleri bu değerleri göstermezse deney doğru yapılmamış demektir. Bütün işlemler daha dikkatle tekrarlanır.
Kontrol numunesi standart değerlere uyuyorsa asıl numunenin değerlendirilmesine geçilir. Renk değişim değeri gri skalaya göre bulunur. Akma değeri, tanık numunenin refakat bezi ile asıl numunedeki refakat bezinin gri skalaya göre mukayese edilmesinden elde edilir [3].
09.01.12. Mamul Bez Üzerindeki Renklerin Hipoklorit Haslıklarının Tayini
Amaç : Kullanım sırasında hipoklorit çözeltileriyle muamele edilecek kumaşların renklerinin bu etkiye dayanıklı olup olmadığını kontrol etmektir.
İşlem : TS 739 ‘a göre yapılır. Bunun için her partiden 10x4 cm boyutlarında deney numunesi alınır. Numune su tutmaz apre görmüş ise 5 g/l sabun çözeltisi ile 25-30°C ‘de ıslatılır ve damıtık su ile yıkanır. Sonra üzerinde %100 su kalacak şekilde sıkılır ve hipoklorit banyosuna konur. Apresiz numuneler doğrudan damıtık su ile ıslatılır ve üzerinde %100 su kalacak şekilde sıkılarak hipoklorit banyosuna konur. Banyo oranı 1/50, banyo sıcaklığı 20 +2°C olmalıdır. Aktif klor konsantrasyonu ise hafif şartlar için 0.5 g/l, ağır şartlar için 2 g/l olmalıdır(Bu çözeltileri hazırlamak için pH, %10’luk sodyum karbonat ile 11’e ayarlanmıştır). Kullanılacak hipokloritin özellikleri TS-739’da verilmektedir.
Deney silindirik bir cam veya porselen kapta yapılır. Kabın ağzı kapatılır ve 60 dakika direkt güneş ışığı gelmeyen bir yerde numune çözelti içinde bırakılır. Sonra numune soğuk su ile durulanır. 10 dakika 1/50 banyo oranında antiklor çözeltisi içinde oda sıcaklığında numune hafifçe hareket ettirilerek muamele edilir (2.5 cm³/l %30’luk H2O2 çözeltisi veya 5 g/l NaHSO3 çözeltisi). Sonra numune tekrar soğuk su ile muamele edilir ve en çok 60°C ‘deki sıcak hava ile kurutulur. Renk değişimi gri skala ile değerlendirilir [3].
09.01.13. Mamul Bez Üzerindeki Renklerin Klorlu Su Haslığının Tayini
Amaç : Kullanım sırasında klorlu su (yüzme havuzu suyu) etkisine maruz kalacak baskılı-boyalı kumaşların renklerinin bu etkiye karşı dayanıklı olup olmadıklarını kontrol etmektir.
İşlem : TS 837 ‘ye göre yapılır. Burada yapılan çalışma aynen bir önceki haslık tayinindeki gibidir. Sadece hipoklorit çözeltisi 20 mg/l aktif klor ihtiva eder ve pH ’ı 8.5’a ayarlanmıştır. Banyo oranı 1/100’dür. Numunenin banyoda kalma süresi 4 saattir. Numune banyodan çıkarıldıktan sonra yıkanmaz ve üzerinde %100 su kalacak şekilde sıkılarak oda sıcaklığında kurutulur, renk değişimi gri skalaya göre değerlendirilir [3].
09.01.14. Mamul Bez Üzerindeki Renklerin Işık Haslığı Tayini
Amaç : Kullanım sırasında ışık etkisine (gün ışığı ve/veya suni ışık) maruz kalacak
baskılı-boyalı kumaşların renklerinin bu etkiye karşı dayanıklı olup olmadıklarını kontrol etmektir.
İşlem : TS 867, TS 982, TS 1008 ’e göre yapılır. TS 867 renklerin gün ışığına karşı dayanıklılığını, TS 982 ve 1008 suni ışığa karşı dayanıklılığını tayin etme metotlarını verir. TS 982 ‘de suni ışık kaynağı olarak karbon ark lambası, TS 1008 ’de suni ışık kaynağı olarak ksenon ark lambası kullanılır. TS 867 ve 1008 de çalışma yöntemleri hemen hemen aynıdır. Sadece kullanılan ışık kaynakları birinde güney yönünden gelen gün ışığı, diğerinde ksenon ark lambasıdır.
Bu iki metotta prensip olarak mamul kumaştan alınan numune belli şartlarda ışık haslığı standart kıyaslama skalasıyla yan yana gün ışığı veya ksenon ark lambası ışığına tutulur. Numunedeki solma standart numunelerden hangisinin solmasına uyuyorsa renk haslığı o standardın haslığıdır. Standart skala 8 tane standart boyalı yünlü kumaştan oluşur. Bunların renkleri, haslıkları şöyledir.
Tablo 18 : Standart ışık haslığı skalası (Mavi Skala) [3]...
Işık Haslığı
Standart Kumaşın Üzerindeki Boyarmaddenin Color İndex No
1
C.I. Acid blue 104
2
C.I. Acid blue 109
3
C.I. Acid blue 83
4
C.I. Acid blue 121
5
C.I. Acid blue 47
6
C.I. Acid blue 23
7
C.I. Solubilze Vat blue 5
8
C.I. Solubilze Vat blue 8
TS 982’de ise karbon ark lambası ile ışık haslığı tayini anlatılmaktadır. Bu metot fadeometre denilen bir cihazı gerektirir. Haslığı tayin edilecek numune standart mavi boyamalarla beraber cihazın ortasındaki karbon ark lambasının çevresindeki bir çerçeveye dizilirler. Bu çerçeve ark etrafında 2 dev/dak bir hızla döner. Cihazın sıcaklık ve nem miktarı sürekli kontrol altındadır. Cihazın sıcaklığı, nemi ve çerçevenin dönme hızı ile elde edilen solma hızı, genel olarak doğal ışıktaki solma hızına yakın olacak şekilde ayarlanmıştır (63°C sıcaklık, %30 izafi nem, 2 dev/dak. dönüş hızı).
Bu koşullarda 5, 10, 20, 40, 80, 160, 320, 640 soldurma saatlik bir ışıklandırmadan sonra numune ve standart boyamalar incelenir. Numunedeki solma standart boyamalardan hangisinin solmasına uyuyorsa renk haslığı o standardın haslığıdır. Standart boyamalar burada 8 tanedir. Bunların fark edilebilir en az solma meydana getirmesi için geçen süreler ve bunu karşılayan haslık değerleri şöyledir.
L2 için standart soldurma saati 5 saat haslık 1
L3 için standart soldurma saati 10 saat haslık 2
L4 için standart soldurma saati 20 saat haslık 3
L5 için standart soldurma saati 40 saat haslık 4
L6 için standart soldurma saati 80 saat haslık 5
L7 için standart soldurma saati 160 saat haslık 6
L8 için standart soldurma saati 320 saat haslık 7
L9 için standart soldurma saati 640 saat haslık 8
Örneğin; 5 saat sonunda numuneye bakılır L2’den çok veya L2 kadar bir solma meydana getirmişse haslığı 1’dir [3].
09.02. Mamul Bez Üzerindeki Renklerin Merserizasyon Haslığının Tayini
Amaç : Basılıp-boyandıktan sonra merserize muamelesine uğrayacak kumaşların derişik NaOH etkisine dayanıklı olup olmadığını kontrol etmektir.
İşlem : TS 2760 ‘a göre yapılır. Bu amaçla kontrol edilecek partiden 10x10 cm boyutlarında numune alınır, üzerine aynı boyutta pamuklu bir refakat bezi konularak kenarlarından dikilir. Bu birleşik numune, renkli kumaş üstte kalacak biçimde fazla gerilmeden bir çerçeveye yerleştirilir. Sonra 20°C ‘de 300 g/l NaOH çözeltisi içinde 5 dakika bekletilir. Numune çözeltiden çıkarılır, üzerine 70°C ‘de 1 lt su 1 dakikalık süre içinde dökülür. Sonra akar soğuk musluk suyu ile 5 dakika durulanır. Numune çerçeveden çıkarılır, oda sıcaklığında 5 ml/lt ‘lik sülfürik asit çözeltisi içinde 5 dakika tutulur. Sonra akar musluk suyu ile nötrleşene kadar durulanır. Dikişler sökülür en çok 60°C ’de sıcak hava ile kurutulur. Renk değişimi ve akma gri skala ile değerlendirilir.
Burada rengin koyuluğunda artış gösterecek ölçüde dayanıklı numuneler sadece ton ve parlaklık yönünden gri skala ile değerlendirilirler ve bir yıldız işareti ile belirlenirler ( 5 tonunda ve parlaklığında bir değişme yok, renk koyulaşmış, 3-4 daha kırmızı veya 3-4 daha mat gibi). Renk koyuluğu artmayanlar koyuluk, ton ve parlaklık yönünden gri skala ile değerlendirilir ve yıldız işareti almazlar [3].
09.03. Mamul Kumaşta Apre Miktarı Tayini
Amaç : Mamul kumaş üzerindeki aprenin uygun miktarda verilip verilmediğini
kontrol etmektir.
İşlem : TS 394 ‘e göre yapılır. Bu metot nişasta bazlı apreler için geçerlidir. TS 394 ‘e uygun olarak kontrol edilecek her parti kumaştan 20x20 cm boyutunda numune parça alınır. Bu numunenin etrafından 1 cm kadar iplik çekilerek muamele sırasında iplik kaybı olması önlenir. Etüvde 105°C ‘de sabit ağırlığa kadar kurutulur, tartılır. Banyo oranı 1/30 olan ve litresinde 5 g enzimatik haşıl sökme maddesi bulunan bir çözelti ile 60-65°C ‘de 1 saat muamele edilir. banyodan çıkarılan numune 70°C ‘nin üzerinde sıcak su ile 10 dakika kadar yıkanır, sonra etüvde 105°C ‘de sabit ağırlığa kadar kurutulur, tartılır.
% Apre = [ (a-b x f) / (b x f)] x 100
a = Apreli kuru bez ağırlığı
b = Apresiz kuru bez ağırlığı
f = Apre sökme işlemi sırasında elyafın bünyesindeki maddelerden meydana gelecek kaybı telafi etmek için kullanılan düzeltme faktörü, bu faktör muamele görmüş bezler için 1.005 olarak alınır.
Eğer kumaş üzerindeki apre, nişasta bazlı maddelerden başkalarını da ihtiva ediyorsa yukarda anlatıldığı şekilde hazırlanıp tartılan numune sırasıyla karbon tetra klorür, %95 ‘lik etil alkol ve damıtık su ile 1’er saat geri soğutucu altında ekstrakte edilir. Sonra numunelerin üzerine 5 g/l enzim çözeltisi konur. 60°C ‘de 1 saat tutulur, çözelti boşaltılır, numuneler su ile durulanır. Sonra sırasıyla Dioksan ve seyreltik HCl ‘de 1’er saat tutulur. Su ile iyice durulanır, 105°C ‘de sabit ağırlığa kadar kurutulur tartılır. Ağırlık kaybından yukarıdaki formüle göre % Apre miktarı bulunur.
Bütün bu işlemler boyunca ;
a) Karbon tetra klorür ile muamele sonucu çözeltiye geçen apre maddeleri: Yağlar, balmumu, stiren reçinesi, vinil asetat, etil selüloz, stearamid
b) Etilalkolle muamele sonucu çözeltiye geçen apre maddeleri : Katyonik yumuşatıcılar, anyonik apreler, fenol, krezol, gliserin
c) Damıtık su ile kaynatma ve enzimatik haşıl sökücü ihtiva eden su ile muamele sonucu
çözeltiye geçen apre maddeleri : Nişasta, dekstrin, albümin, kazein, glikoz, amonyum sülfomat
d) Dioksan ile muamele sonucu çözeltiye geçen apre maddeleri : Akrilat reçinesi, fenol-formaldehit, alkil, selüloz nitrat, selüloz asetat, vinil klorür-asetat reçineleri
e) Seyreltik HCl ile muamele sonucu çözeltiye geçen apre maddeleri : Piridin esaslı su geçirmez apre maddeleri, vinilidin reçinesi, kazein formaldehit, üre formaldehit, melamin formaldehit reçineleri [3]…
09.04. Mamul Kumaşta Su Geçirmezlik Kontrolü
Amaç : Su geçirmez apre uygulanan kumaşlara ne ölçüde bir su geçirmezlik özelliği
verilebildiğini kontrol etmektir.
İşlem : Kumaşın kullanılacağı yere göre, TS 257, TS 258 veya TS 259 ‘a göre yapılır.
TS 257 : Kumaşların sabit hızla artan su basıncı altındaki su geçirmezlik derecesinin tayini metodudur. Bu metot kumaşın su sızdırma mukavemetini verir.
TS 258 : Kumaşların sabit basınç altındaki su geçirmezlik derecesinin tayin metodudur. Bu metot kumaşın iç ıslanma mukavemetini verir.
TS 259 : Kumaşların duş şeklinde dinamik bir ıslanma altında su geçirmezlik derecesinin tayini metodudur. Bu metot kumaşın yüzey ıslanma mukavemetini verir.
Su sızdırma ve iç ıslanma mukavemeti tayini, her türlü branda, yelken bezi ve bazı pardösülük kumaşlarda yapılır.
Yüzey ıslanma mukavemeti tayini trençkot, pardösü ve elbiselik kumaşlarda kullanılabilir.
Kumaşların Sabit Hızla Artan Su Basıncı Altında Su Geçirmezliklerinin Hidrostatik Basınç Metodu ile Tayini
Su geçirmez apre uygulanan yelken bezi, branda ve bazı pardösülük kumaşların her partisinden alınan numunelerden şablonla 130 mm çapında daire şeklinde parçalar kesilir. Sonra standart atmosfer şartlarında 24 saat bekletilir. Tayin için özel hidrostatik basınç aparatına yerleştirilir.
Bu aparatın esası, aparatın su kabındaki su yüzeyine bırakıldıktan sonra kenarlarından gerilerek tespit edilen kumaşa alttan yapılan hidrostatik basıncı yavaş yavaş arttırmak suretiyle üste damla geçişini gözlemek ve üçüncü damlanın sızdığı andaki su basıncını mm olarak tespit etmektir.
Kumaşların Sabit Basınç Altında Su Geçirmezliklerinin Kova Metodu ile Tayini
Su geçirmezlik apresi uygulanan kumaşların her partisinden alınan numunelerden kare şeklinde, kenarları atkı ve çözgüye paralel parçalar kesilir. Boyutlar denenecek su seviyesine göre tespit edilir. su seviyesi ise kumaşın m² ağırlığına göre belirlenir. 400 g/m² ’ye kadar olan kumaşlar için 150 mm su seviyesi ve 650x650 mm boyutları seçilir.
Her kenarın ortası makasla kulak şeklinde oyulur. Köşeler kenarlardan 25 ‘er mm içeriden delinir.
Bu parçalar 24 saat standart atmosfer şartlarında kondisyonlanır ve kenarlarındaki deliklerden 1 m boyunda ve ucunda askıları bulunan 4 ayaklı bir çerçeveye kova şeklinde asılır. Doldurma hızı 2.5-3 l/dak ‘dır. Doldurulan suyun pH ’ı 5.5-6.7, sıcaklığı 20 + 2°C olmalıdır. Deney 24 saat sürer. Bu süre sonunda kovadan su damlamamışsa ve kovanın alt kısmı terlememişse su geçirmezlik var demektir.
Aynı kumaş için su seviyelerinin değiştirilmesi suretiyle ( 50 mm aralıklarla ) yapılan bir dizi deney ile havadan su akamayan en yüksek su seviyesi tespit edilir ve mm su sütunu cinsinden bu, su geçirmezlik derecesini verir.
Kumaşların Duş Altında Yüzey Su Geçirmezliklerinin Tayini
Su geçirmezlik apresi uygulanan kumaşların her partisinden alınan numunelerin çeşitli yerlerinden 20x20 cm ’lik parçalar kesilir. Bu parçaların sayısı en az 4 tane olmalıdır. 24 saat standart atmosfer şartlarında kondisyonlanır. Sonra özel duş sisteminin numune sehpasındaki çerçeve üzerine suyun akışı çözgü yönüne gelecek şekilde gergin olarak yerleştirilir. Sehpa duştan 15 cm uzaklıkta yere 45° eğimlidir. 0.9 mm çapında 19 delik ihtiva eden duş süzgecinin üzerinde 150 mm çaplı bir cam huni vardır. Bu cam huniye 250 cm³ su konulur. Bu suyun 25-30 sn içinde numune üzerine boşalması sağlanır. Çerçeve yerinden çıkarılarak numune alınır. Islanma derecesi ve ıslanmazlık indisi tayinleri yapılır.
Islanma derecesi, duşa tutulan numunede bulunan su miktarının, numune kuru ağırlığına oranı olarak hesaplanır. Bu amaçla denemeden çıkarılan numunenin suyu iki kurutucu kağıdı arasında alınır. Bu amaç için kurutma kağıtları üzerinden, boyunun her cm ’si 50 g olan bir merdane geçirilir. Bu şekilde suyu alınan numunenin ortasından şablonla 100 cm² ‘lik bir daire kesilir ve hemen 0.01 g hassasiyetle tartılır. Bu parça 105°C ‘de sabit ağırlığa kurutulur, tekrar tartılır. İki tartım arasındaki farkın kuru ağırlığa oranı kumaşın ıslanma derecesini verir.
Islanmazlık indisi ıslak numuneyi fotografik standartlarla mukayese suretiyle bulunur.
Tablo 19 : Duş altında yüzey su geçirmezliği tayininde kullanılan fotografik standartlar [3]...
Fotografik Standart Numarası
Su Geçirmezlik Durumu
100
Hiç ıslanma yok
90
Üst yüzeyde tek-tük damla izleri var
80
Üst yüzeyde yaygın damla izleri var
70
Üst yüzeyde kısmi bir ıslanma bölgesi var
50
Üst yüzey tamamen ıslanmış
0
Üst ve alt yüzey tamamen ıslanmış
Ayrıca TS 1243 ‘e göre santrifüj metoduna göre su tutma yeteneğinin tayini ile su tutmaz apre işleminin başarılı olup olmadığı kontrol edilebilir. Bu metodun esası; tartılmış numuneyi 1 g/l ıslatıcı ihtiva eden su ile iki saat müddetle ıslattıktan sonra numunenin ağırlık merkezindeki ivme en az 8000 m/sn², en çok 10000 m/ sn² olacak şekilde 20 dakika müddetle santrifüjlendikten sonra hemen tartmaya dayanır. Yaş ağırlık ile kuru ağırlık arasındaki farkın kuru ağırlığa oranı su tutma yeteneğini verir. Bu oran ne kadar küçükse su tutmaz apre o kadar başarılıdır [3].
09.05. Mamul Kumaşta Buruşmazlık Kontrolü
Amaç : Buruşmaz apre uygulanan kumaşlara ne ölçüde bir buruşmazlık özelliği
verilebildiğini kontrol etmektir.
İşlem : TS 390 ‘a göre yapılır. Bu metodun esası katlanma açısının ölçülmesi yoluyla buruşmazlık derecesinin tayinidir. Katlanma açısı, çözgü ve atkı doğrultusunda düzgün olarak kesilmiş bez parçasının 180° ‘lik bir kıvırma ile katlanıp bir süre basınç altında tutulması ve basıncın kaldırılması sonucunda kumaş ucunun düzelerek oluşturduğu açıya denir. Bu açı ne kadar büyükse kumaşın buruşmazlığı o kadar iyidir.
Buruşmazlık derecesinin tayini için buruşmaz apre uygulanan her partiden bir miktar numune kumaş alınır. Bu numune üzerinde atkı ve çözgü yönlerinde muhtelif deney parçaları kesilir. Bu deney numunelerinin her biri 50x20 mm boyutunda olmalıdır.
Numunelerin her birinin uzun kenarının ucu 180° katlanır. Katlanma mesafesi kumaş ağırlığına göre değişir. 100-500 g/ m² ağırlıklı kumaşlar için 10 mm ‘dir.
Katlanan kısmın üzerine bir lam, onun üzerine de 1 kg ’lık ağırlık konur. Ağırlık altında 1 saat bekletilir. Ağırlık kaldırılır, 5 dakika ve 60 dakika sonraki katlanma açıları bir iletki yardımıyla ölçülür. Bunlara α5 ve α60 denir. Bunların yardımıyla α0 yani fırlama açısı hesaplanır.
log α0 = log α60 - 3.5 log (α60 /α5)
Bulunduktan sonra kumaşın buruşmazlık derecesi (K), deneyde elde edilen değerlerin, ideal buruşmazlığa (%100) oranıdır.
K = [(α0 x α60) / (180)² ] x 100
Sağlıklı bir deney için çözgü yönünde 15, atkı yönünde 15 numunede buruşmazlık tayini yapılmalıdır.
Gerekirse, kumaşın yüzünden atkı ve çözgü yönlerindeki buruşmazlıklara bakıldığı gibi, tersinden atkı ve çözgü yönlerinde buruşmazlıklara da bakılır [3].
9.06. Mamul Kumaşta Yanmazlık Kontrolü
Amaç : Yanmazlık apresi uygulanan kumaşlara ne ölçüde bir yanmazlık özelliği
verilebildiğini kontrol etmektir.
İşlem : TS 3596 branda bezi yanmazlık standardına göre yapılır. 30x7.5 cm boyutlarında numune en az 16 saat standart atmosfer şartlarında bekletildikten sonra kapalı yanma odasında dikey olarak bunzen beki alt kenarın ortasına gelecek şekilde tutturulur. Numunenin alt kenarı ile alevin üst ucu arasında 2 cm uzaklık kalacak şekilde yerleştirildikten sonra 12 saniye bu şekilde tutulur ve bek çekilir. Alevle yanma süresi, bek numunenin altından çekildikten sonra numunenin yanmaya devam ettiği süredir ve kronometre ile saptanır. Yanma bittikten sonra numune çıkarılıp alt iki köşesine çok hafif bir kuvvet uygulanarak elle çekilir. Yanan bölgede meydana gelen yırtığın uzunluğu kömürleşme boyu olarak belirlenir. Farklı her toptan alınan her numune için üç deney yapılmalıdır [3].
09.07. Mamul Kumaşta En Kontrolü ve Yıkamadan Sonra Boyut Değişmesinin Tayini
Amaç : Mamul kumaşın kullanım sırasındaki yıkamadan sonra boyutlarında ne
ölçüde bir çekme olduğunu kontrol etmektir. Böylece terbiye işlemlerinin aşırı bir en germe ve uzamaya neden olup olmadığı kontrol edilmiş olur.
İşlem : TS 392 ve 3242 ‘ye göre yapılır. Bu amaçla kontrolü yapılacak her parti kumaşın eni ölçülür, sonra en az 1 m boyunda numune kesilir. Numune standart atmosfer şartlarında 12 saat bırakılır. Sonra bir masa üzerine yayılır, kırışıklıkları düzeltilir. Hiç germeden atkı ve çözgü istikametinde en az 15’er cm aralıklı 3’er çizgi işaretlenir.
Elle yıkamada banyo oranı 1/30 olacak şekilde banyo hazırlanır. Bu banyo için kullanılacak sabun ve soda çözeltileri şöyledir. 1 kg kalevi ihtiva etmeyen çamaşır sabunu 10 kg suda, yine 1 kg kalsine soda 10 kg suda çözülerek ayrı ayrı %10’luk sabun ve soda çözeltileri hazırlanır. Yıkama suyunun sertliğine göre bunlardan ilave edilir.
Numune bez hazırlanan banyoya atılır, 40°C ‘de 10 dakika bırakılır. Sonra 30 dakika banyo kaynama sıcaklığına çıkarılır. 10 dakika iyice karıştırılarak kaynatılır.10 dakika soğuması için beklenir. Sonra 4 kez 5’er dakika çalkalanır.
1. Çalkalama 80°C ‘de
2. Çalkalama 50°C ‘de
3. Çalkalama 35°C ‘de
4. Çalkalama 25°C ‘de
yapılır.
Makine ile yıkamada 1/50 flotte oranı kullanılır. Numune koyulduktan sonra su sıcaklığı 5 dakikada 90°C ‘ye çıkartılır. 55 dakika bu sıcaklıkta devam eder, çalkalama aynı şekilde yapılır.
Elde veya makinede yıkandıktan sonra kurutma, ya burmadan, ya da havluya sarmak suretiyle, veya deforme etmeden 5 dakika santrifüjliyerek, ya gayet az basınçlı lastik sıkma merdanelerinden geçirerek veya 200°C ‘de 40 g/cm² basınç veren bir ütü ile ütüyü aşağıya bırakıp 15 sn sonra kaldırmak suretiyle yapılır.
Bez kuruduktan sonra standart atmosfer şartlarında yine 12 saat bekletilir ve düzgün bir masaya yayılarak yıkamadan önce işaretlenmiş çizgiler yeniden ölçülerek çekme yüzdesi bulunur.
Kumaşın çekme % ‘si= [(Yıkanmamış boyut - Yıkanmış boyut ) / Yıkanmamış boyut] x 100
Bu değerler atkı ve çözgü yönünde ayrı ayrı bulunur. Atkı yönündekilerin ortalaması alınır, çözgü yönündekilerin ortalaması alınır. Böylece atkı ve çözgü yönündeki boyut değişimleri tespit edilmiş olur [3].
