1. GİRİŞ
Dokuma ve çözgülü örme proseslerinde verimliliğini ve üretilen mamullerin kalitesini etkileyen önemli
faktörlerden biri de elde edilen leventlerin sarım yapısının kalitesidir. Levendin sarım yapısı levent
yüzünün formu, sarım yoğunluğu, yoğunluğun levent genişliği ve çapı yönünde dağılımı ve sarılan ipliğin
uzunluğu ile karakterize edilmektedir. Tüm bu faktörler levent oluşumu sırasında iplik dolamlarının
leventte yerleşim durumları ile ilgili olup levendin sarım yapısının kalitesini belirlemektedir. Levendin
yüzünde oluşan dalgalık ve sarım yoğunluğunun dağılımındaki farklılık, ipliklerin farklı gerilimle
çözülmesine neden olmaktadır [4]. Boyama için hazırlanan çözgü leventlerinde ise bu hususlar ipliklerin
boyanma kalitesinin düşürülmesine sebebiyet vermektedir.
Levent oluşumu ve onun sarım yapısının araştırılması üzerine birçok teorik ve deneysel çalışmalar
yapılmıştır. Bu konuda ilk kapsamlı araştırmaları gerçekleştiren V.P. Zaytsev [1] ilk kez levendin sarım
yapısının strüktür parametrelerini geometrik açıdan inceleyerek dolum katsayısı kavramını önermiştir.
Araştırmacı iplik dolamlarının levent üzerinde yerleşiminin iki vaziyetinde (Şekil 1a, 1b) sarım
yoğunluğunu, dolum katsayısını ve levende sarılan iplik uzunluğunu tespit etmek için teorik formüler
önerilmiştir.
a) a=0; b=0; b) a= 0; 0<b<d; c) 0<b<d; 0<a<b;
Şekil 1.Levent yapısının en kesitinde ipliklerin yerleşim durumları
Sarım yapılarının bu kapsamda teorik incelenmesine dair bilgiler [2-4] kaynaklarında da verilmiştir.
Ezilmeden dolayı ipliğin en kesitinin değişmelerinin ve deformasyonun levendin sarım yapısına etkisi [5]
çalışmasında gerçekleştirilmiş ve geliştirilmiş formüller elde edilmiştir. Ancak [2-5] çalışmalarında ele
alınan a) ve b) yerleşim durumları hassas sarım yöntemiyle tek iplikten elde edilen sarım yapılarında
mümkündür. Grup iplikler halinde paralel sarılma yönteminde ise iplik dolamları şekil 1c.de gösterildiği
gibi levendin genişliği ve çapı doğrultusunda bir birinden her hangi bir a ve b mesafeleri kadar aralı
biçimde yerleşmektedir. Böyle yerleşim durumu ilk kez [ 6,7 ] çalışmalarında dikkate alınmış ve levendin
sarım yapısının geometrik incelenme yöntemi geliştirilmiştir. Ayrıca bu çalışmalarda, levent üzerinde
iplik dolamlarının bütün yerleşim durumları için dolum katsayısı ve diğer yapı parametreleri tespit eden
aşağıdaki genel denklemler geliştirilmiştir.
КD =
4( )( )
2
d a d
d
veya КD =
2( )( )
2
d a d b
d
Burada a – sarımın genişliği boyu bulunan iki komşu iplik dolamları arasındaki mesafe,
– sarımın genişliği boyu bulunan iki komşu katın alt katındaki ipliğin üst yüzeyi ile
üst katındaki ipliğin alt yüzeyi arasındaki mesafe,
b – radyal yönde birinci kattaki iplik dolamlarının üst yüzeyi ile üçüncü kattaki
dolamların alt yüzeyleri arasındaki mesafedir.
2. LEVENT OLUŞUMU SÜRECİNDE BAZI HUSUSLAR
Levent oluşumu ve levendin sarım yapısının araştırılması üzerine yapılan çalışmalarda levendin yüzünün
dalgavari durumda olduğu ve bunun nedeninin de sarılma sırasında ayrı ayrı ipliklerde oluşan gerilim
farklılığından ve ipliklerin tarakta hatalı dağıtılmasından kaynaklandığı belirtilmiştir. Ayrıca şimdiye
kadarki yapılan çalışmalarda ipliklerin levende sarılma işlemindeki bazı hususlar özellikle ipliklerin
levende bağlanma yöntemleri ve sarılma sürecinde levent yapısının oluşumu yeterli seviyede
Mahmudova, N., Fettahv, R. Teknolojik Araştırmalar: TTED 2013 (1) 33-39
35
incelenememiştir.Bu çalışmada, ipliklerin mevcut yöntemle levende bağlanması sırasında levent oluşumu
daha kapsamlı şekilde araştırılmış ve sarım yapısının iyileştirilmesine yönelik öneriler sunulmuştur.
Levent elde edilen teknoloji makinalarda (çözgü, haşıl ve bk.) ipliklerin levende bağlanması ve sarılması
şöyle gerçekleştirilir (Şekil 2a,b); Çözgü çağlığından gelen iplikler (2) belirli sayıda (birer, ikişer ve daha
fazla sayıda) makinanın dağıtıcı tarağının dişleri (1) arasından geçirilerek gruplara ayrılır ve her bir
grubun uçlarına düğüm atılır. Ayrılan gruplarının sayısı levent üzerindeki deliklerin sayısına eşit veya bu
sayıdan az olabilir. Sonra bu düğümler yönlendirici (ölçücü) (3) milinin üzerinden geçirilerek levendin
gövdesinin (4) deliklerine (5) takılır. Böylece ipliklerin gruplar halinde leventle birleştirilmesi (salınması)
gerçekleştirilir.
İpliklerin levende bu yöntemle bağlanması durumunda her bir iplik grubu, AB tabanı milin üzerinde ve C
tepesi levendin gövdesinde yerleşen bir ABC üçgenini oluşturur. Üçgenin tabanına yakın yerlerde, AB ve
ab çizgileri arasındaki bölgede iplikler hemen hemen aynı düzlemde bulunmaktadır. Levendin gövdesine
yaklaştıkça iplikler kümeleşir ve C noktasında halat haline dönüşür (şekil 2a). Bundan dolayı işleminin
başlangıcında düğümlerin deliklere takıldığı C noktaları ve civarında iplik dolamları levendin gövdesinin
yüzünde en kesiti oval biçiminde olan topaklar (f)oluşur. Sarma işlemi devam ederek iplikler paralel hale
geldiğinde bu topaklar genişleyerek (g) şeklini alır ve bundan dolayı levendin yüzü dalgavari bir biçime
sahip olur.(Şekil 3 a,c).
Şekil 2. İpliklerin leventle bağlantısının; a)önden görünümü, b) yandan görünümü.
Sarılmanın başında iplik dolamların levende sarılışı sarma açısı β nın farklı değerlerinde gerçekleştirilir.
Şekil 3d den görüldüğü gibi sarma açısı β üçgenin kenarlarından ortaya doğru gittikçe azalmakta ve tam
ortada sıfıra eşit olmaktadır. Bu durumda tapacıkların ortasında dolum katsayısı kenarlara nispeten
oldukça çoktur. Başka bir deyimle topakların ortalarında dolamlar daha sık, kenarlarında ise bir birinden
aralı biçimde sarılmaktadır. Bu nedenle de topaklarda sarım yüksekliği ortadan kenarlara gittikçe
azalmaktadır.
3. İPLİKLERİN LEVENDE SARILMA DURUMLARI
İpliklerin gruplar şeklinde levende birleştirilmesi yönteminde sarılma ve levent yapısının oluşumu
düzensiz ve düzenli olmak üzere iki aşamada gerçekleşir. Sarılma işlemenin başında üçgen gruplarda
bulunan ipliklerin levendin yüzüne çapraz şekilde sarılması durumu düzensiz sarılma olarak
tanımlanmaktadır. Düzensiz sarılma durumu gruplardaki tüm ipliklerin paralel hale gelmesine, yani
üçgeninin ABDE dörtgenine dönüşmesine kadar devam eder (Şekil 3a).
Teknolojik Araştırmalar: TTED 2013 (1) 33-39 Levent Oluşumunun İncelenmesi
36
Düzenli sarılma, taraktan geçirilen tüm ipliklerin levende paralel şekilde sarılmasıdır. Düzenli sarılma
işlemi düzensizin hemen ardından, yani tüm ipliklerin paralel hale gelmesiyle başlar ve levende
belirlenmiş uzunlukta iplik sarılana kadar devam eder (Şekil 3a,b).
Düzensiz sarılma esnasında levende A ve C noktaları arasındaki mesafeye eşit uzunlukta iplik
sarılmaktadır (Şekil 2b). A ve C noktalarının aynı düzlem üzerinde yerleştiğini farz ederek (küçük bir
hatayla) bu ipliğin uzunluğunu tespit edelim.
mBC üçgeninden (Şekil 2a)
mC = = BC/Cosα…………….(1)
denklemi elde edilir.
Burada mC – üçgenin ortasında yerleşen ipliğin uzunluğu,
AC ve BC – üçgenin kenarlarındaki ipliklerin uzunluğu (AC = BC);
α – kenar ve orta ipliklerin arasındaki acıdır. Bu acının değeri kenarlardan ortaya doğru azalmakta
ve ortada sıfıra eşit olmaktadır.
mB = AB/2 kabul ederek ve = BC/Cosα denklemini BC ye göre çözerek kenar ipliklerin BC
uzunluğu ile grubun AB eni ve α açısı arasındaki ilişkiyi ifade eden denklemi buluruz;
BC =AB/2 …………………(2)
Burada AB – grubun enidir.
Şekl3.Sarılmanın başında levent oluşumu: a) levent oluşumunun önden görünümü,
b) levent oluşumunun yandan görünümü, c) Sarılmanın başında oluşan levendin enine
kesiti, d) Sarılmanın başında iplik dolamlarının yerleşimi.
Mahmudova, N., Fettahv, R. Teknolojik Araştırmalar: TTED 2013 (1) 33-39
37
(1) ve (2) denklemlerinden de görüldüğü üzere kenar ve ortadaki iplikler arasındaki uzunluk farkı AB nin,
yani grubun eninin artmasıyla artmaktadır. Buna göre de iplikler arasındaki uzunluk farkının azaltılması
için iplik gruplarının sayısının çoğaltılması çözüm yollarından biri olarak kabul edilebilir. Zira grup sayısı
artarken grubun eni de uygun olarak azalır.
İpliğin mC uzunluğu makinanın parametreleri ile de bağlantılı olduğu görülmektedir. Bunlarla mC
uzunluğu arasındaki bağlantıyı mCk üçgeninden yararlanarak tespit edelim.
Şekil 2a dan
mC = = …………………….(3)
denklemini yaza biliriz.
Burada H – yönlendirici milin üst yüzü ile levendin yatay ekseni arasındaki mesafe,
Ck – ipliklerin levende sarılma noktası (C) ile k noktası arasındaki mesafedir.
Denklem (3) den görüldüğü gibi leventle yönlendirici mil arasındaki H mesafesi, yani makinanın
yüksekliği azaldıkça levende düzensiz durumda sarılan iplik uzunluğu da azalar. Ancak bu makinanın
konstrüksiyonu ile ilgili olduğundan çok da rasyonel bir çözüm yolu değildir.
Düzensiz sarılma esnasında levendin bir devrinde sarılan kenar dolamın iplik uzunluğu lk =πd/Cosβ,
ortadaki dolamın ise lo = πd kadar olacaktır. Bu durumda levende sarılan iplik dolamlarının sayısı nd
aşağıdaki denklemlerle belirlenecektir;
Kenardaki iplik için
nk = AC/lk =AC/( πd/Cosβ )……………(4)
Ortadaki iplik için
no = mC/ lo = mC/ πd…………………….(5)
Burada d – levendin gövdesinin çapı,
β – ipliğin levendin gövdesine sarılma açısıdır olup α açısına eşittir.
Şekil 4. Sarılman sonunda levent oluşumu: a) Sarılmanın bitiminde levent formunun görünümü, b) dolu
levendin enine kesiti.
Teknolojik Araştırmalar: TTED 2013 (1) 33-39 Levent Oluşumunun İncelenmesi
38
Düzensiz sarılma sırasında levendin alt katlarına sarılan ipliklerin geriliminde belli derecede farklılık
bulunmaktadır. Çünkü Şekil 2a dan da görüldüğü gibi, üçgenlerin ortasında bulunan ipliklerin uzunluğu
ile kenardakilerin uzunluğu farklıdır ve bundan olduğu sarılan ayrı ayrı ipliklerin deformasyonu da farklı
olacaktır. Üçgenin ortasından kenarlara doğru gittikçe sarılma ve çözülme esnasında ipliklerde gerginlik
uygun biçimde artmaktadır. Bu yüzden sonraki işlemlerde (haşıl, dokuma, örme) levendin alt
katlarındaki dolamların çözülmesi sırasında iplik kopuş sayısı artmaktadır. Bundan dolayı sonraki
teknolojik işlemde levendin gövdesi üzerindeki iplik dolamlarının çözülmesi gerçekleştirilemiyor ve
levent üzerinde kalan iplikler ise teleflere ayrılır.
Düzensiz sarılmada oluşan sarım yapısın biçimi, düzenli sarılmanın başında levent oluşumunu önemli
derecede etkilemektedir. Çünkü bu sırada oluşan topaklar(g)arasındaki boşlukların doldurması (dalgalığın
giderilmesi) için bir süre düzenli sarılma işleminin sürdürülmesi gerekir. Levendin çapı kesik çizgilerle
gösterilen hadde geldiğinde sarım yapısı hemen hemen silindirik hale gelir (şekil 3a).Yalnız bundan sonra
normal yapılı levent oluşumu için sarma işlemi başlar. Levent yapısının normal sarılma işlemine kadarki
sarılma ortamında oluşan bölgesi, sonraki teknolojik işlemlerde sorunlar yarata bilir. Zira levendin sarım
yapısının bu bölgesi farklı uzunlukta ve farklı gerginlikte sarılan iplik dolamları bulundurmaktadır.
Bundan dolayı kullanım sırasında iplik kopuşlarında artışlar ve üretilen yarım mamul veya ürünün
kalitesinde kötüleşme olayları ortaya çıkabilmektedir. Buna göre de birçok işletmelerde topaklar
arasındaki boşlukların çabuk doldurulmasını temin etmek için sarma işleminin başlangıcında sarım katları
arasına kâğıt parçaları yerleştirilir. Bununla da kullanım sırasında levendin dibinde teleflere ayrılan iplik
uçları uzunluğunun azaltılmasına olanak sağlanır.
Böylece, düzensiz sarılmadan dolayı sonraki teknolojik işlem aşamasında her bir leventte en az AB
uzunluğundaki ipliklerin telefe ayrılması gerekmektedir. Bu sebepten meydana gelen iplik teleflerinin
azaltılmasının teknik açıdan en uygun yolu ipliklerin levende bağlanmasının optimal yönteminin
bulunması ve uygulanmasıdır. Yalnız bu durumda sarılma işleminin başında bile düzenli sarılmanın
gerçekleştirilme olanağı sağlana bilir ve neticede iplik telefler en aza indirile bilir.
4. SONUÇLAR VE TARTIŞMALAR
İpliklerin levende sarılması ve levent yapısının oluşumundaki bazı hususlar şimdiye kadar yapılan
çalışmalarda yeterli seviyede ele alınmamıştır. Ayrıca levent elde edilen çözgü ve haşıl işlemlerinde
ipliklerin levende bağlanma yöntemleri ve bunların levent yapısının oluşumuna etkisi gibi önemli
hususlar araştırmalarda yerini bulamamıştır. Söz konusu hususların dikkate alındığı bu çalışmada
aşağıdaki sonuçlara varılmıştır.
İlk kez levendin elde edilmesi tekniğinde düzensiz ve düzenli sarılma gibi teknolojik kavramlar
önerilmektedir: Düzensiz sarılma, işlemenin başında üçgen halinde olan gruplardaki ipliklerin levende
çapraz biçimde sarılma işlemidir. Düzenli sarılma, taraktan geçirilen tüm ipliklerin levende paralel
şekilde sarılma işlemidir. Düzenli sarılma işlemi düzensizin hemen ardından, yani tüm ipliklerin paralel
hale gelmesiyle başlar ve levende belirlenmiş uzunlukta iplik sarılana kadar devam eder.
Düzensiz sarılma ortamında sarılan iplik uzunluğu kullanım sırasında leventte teleflere ayrılan iplik
miktarını belirlemektedir. Bundan dolayı levende bağlanan iplik gruplarının ölçülerine ve makinanın
parametrelerine bağlı olarak bu uzunluğu tayin eden teorik denklemler elde edilmiştir.
Leventlerin elde edilmesinde ipliklerin mevcut bağlanma yöntemi uygulandıkça kullanım esnasında
levendin alt katlarında telefe ayrılan iplik miktarının en aza indirilmesi mümkün olamamaktadır. İplik
teleflerini azaltmak için düzenli sarılmanın sarma işleminin başında uygulanmasını sağlayan yöntemlerin
geliştirilmesi önem taşımaktadır.Mahmudova, N., Fettahv, R. Teknolojik Araştırmalar: TTED 2013 (1) 33-395.
KAYNAKLAR
1. В.П.Зайцев. Исследование структуры и процесса формирования партионных
сновальных паковок. Диссертация на соискание ученой степени к.т.н., ЛИТЛП им.
С. М. Кирова, Ленинград, 1970.
2. Beljakow B. İ Über die Fadenlangungleichmaβikeit einer Fadenschicht der Zettelwalze-In:
Textilpraxis. – Stuttgart 28 (1973) 4.-S 198-203
3. Liute D. Contributiila analiza strukturii bobinelor cu infeasurarein cruce. “İndustria
textila”, 1971, 22, N 7, s. 405-414.
4. L. Simon, M. Hübner Vorbereitungstechnik für die Weberei, Wirkerei und Stricerei.
Veb Fachbuchverlag, Leipzig, 1983.
5. Б.М.Примаченко. Влияие мехеанических параметров нитей и строения
цилиндричкеской намотки на ее плотность. Вестик СПГУТД, 2004, N,10
6. R. Fettahov, G. Durur, S. Palamutçu. Toxuculug maşınlarında alınan sarınmaların
kuruluşunun tetkiki. Материалы докладов II Международной научно- технической
конференции “Проблемы Машиностроения ХX1 Века”, Баку -2001.
7. R.M. Fatdakhov, M.H.Jangirova. Strukture and Formation of Parallel Winding. “Fıbros
Materials XX1 Century. İnternational Comference and Exibition. St. Petersburg, 2005
