1.GİRİŞ
Günümüzde ekonomik ve rahat olması dolayısıyla tercih edilen bir kumaş haline gelen denim, ilk kez 19.
yüzyılın ortasında üretilmiştir. Amerika’da önceleri köylü ve işçilerin giydiği bir pantolon çeşidi olan denim ya
da yaygın kullanım adıyla blue-jean, II. Dünya Savaşı sırasında tüm dünyaya yayılmıştır.
Denim ürünler 1970’li yıllara kadar, hiçbir yıkama işlemine tabi tutulmaksızın, sadece haşılı sökülerek satışa
sunulmaktaydı. Bu yüzden de sert bir tuşeye sahiplerdi. Pantolonların kendilerine özgü efektleri ve renkleri
alması ise, çözgü ipliğindeki indigonun kullanım sırasında zamanla aşınmasıyla gerçekleşmekteydi. Bunun
sonucu olarak, bu tip ürünler ilk alındıklarında üniforma gibi olurlar ve ancak uzun süre kullanım ve yıkamaların
ardından kişiye özel bir giysi haline gelirlerdi. Böylece kullanılmış görünümlü jean pantolonlara eğilim artmış ve
çamaşırhanelerde ham pantolonlar bir eskitme prosesinden geçirilmeye başlanmıştır. Bu esnada pantolonlar haşıl
sökme ve bir çok yıkama-soldurma işlemlerine tabi tutulmuşlardır. Yıkama işlemleriyle kazandırılan efekt,
tamamen indigo boyamanın özellikleriyle bağlantılıdır. Đndigo ile boyanmış çözgü ipliklerinin sürtünme
haslıkları düşük olmakta ve bu nedenle de renkleri zamanla açılmaktadır. Renk açılmasının zamanla oluşması
uzun bir süreç aldığından jean üreticileri aslında üniform olan tek bir üründen değişik efektler elde edebilecek
yöntemler geliştirmişlerdir. Bu yöntemler içerisinde enzimatik yıkama bu çalışmanın konusudur. [1]
1.2. Enzimatik Yıkama
Daha canlı ve yıpranmamış jean eldesi için, enzimlerin kullanıldığı yıkama prosesleri büyük önem
taşımaktadır. Böylece denim ürünlerin ömrü de artmış olur.
Denim yıkamasında enzimlerinin kullanımı ile, hem eskimiş havası veren etkiler hem de moda olan
yıkama etkileri elde edilebilmektedir. Bu sayede terbiyeciler için daha koruyucu yeni çalışma biçimleri
ortaya çıkmış olmaktadır [2].
Denim ürünlerde boya sökme amacıyla (enzim ile taş yıkama ya da sadece enzim ile yıkama prosesinde)
kullanılan enzim ‘selülaz’ enzimidir. Bio-parlatma (enzimatik tüy dökme) işleminde daha çok asidik
selülazlar tercih edilirken, denim kumaştan mamül ürünlere uygulanan enzimatik taş yıkama prosesinde
veya taş kullanılmaksızın sadece enzim ile gerçekleştirilen yıkamalarda nötral selülaz enzimleri tercih
edilmektedir [3].
Asidik selülazlar,
• 45-55°C’de ve 4,5-5,5 pH aralığında maksimum etki gösterirler. pH 6’ya çıkıldığında ise, renk sökme
etkisi %40’ların altına düşmektedir.
• Denim ürünler üzerinde, kısa bir zamanda etkili bir renk sökümü gerçekleştirirler.
• Geri boyama problemi söz konusudur.
Nötral selülazlar,
• 50-60°C ‘de ve 6-8 pH aralığında maksimum etki gösterirler. En büyük etkiyi pH 6’da sağlamakla
birlikte, pH 7-7,5 arasında renk sökme etkileri %90’ların üzerindedir.
• Denim ürünler üzerinde asidik selülaza göre daha uzun sürede ve daha az etkili bir renk sökümü
gerçekleştirirler.
• Geri boyama problemi yoktur.
• Asidik selüloza göre tekrarlanabilirliği daha yüksek seviyelerdedir.
Denimde enzimlerle gerçekleştirilen boya sökme işlemi ya sadece selülaz enzimi kullanılarak ya da taş ve
enzimin birlikte kullanılmasıyla gerçekleştirilir. Ancak taş yıkama prosesinde enzim kullanımının
sağladığı çok önemli avantajlar söz konusudur [4, 5] Aslan, M., Körlü, A. Teknolojik Araştırmalar : TTED 2009 (1) 11-23
13
• Yıkama makinelerinin ve kumaşın zarar görmesi azalır.
• Ürün üzerinde daha düzgün ve homojen bir yüzey görüntüsü elde edilir.
• Đşlem sonrasında makinenin temizlenmesi daha kolay olur.
• Daha az işçilik gerektirir.
• Atık su problemi daha azdır.
• Yıkama kapasitesi daha fazladır.
Sadece selülaz enzimi ile yapılan boya sökme işlemlerine karşı avantajları;
• Đşlem süresi daha kısadır.
• Fazla aşındırılması istenen ürünler için uygundur.
Ancak, ponza taşı kullanılmadan sadece sadece selülaz enzimi ile yapılan boya sökme işlemlerinde atık su
problemi önemli ölçüde çözülmüştür.
2. DEEYSEL ÇALIŞMA
Deneysel çalışma kapsamında gerçekleştirilen yıkama proseslerinde, teknik özellikleri tablo 1’de verilen
denim kumaşların yanı sıra %50 polyester-%50 pamuk lif kompozisyonuna sahip beyaz renkli kumaştan
ceplik formunda dikilmiş parçalar da yıkanmıştır. Burada amaç; enzimatik yıkama proseslerinde, haşıl
sökmenin yapılıp yapılmasının, enzimatik yıkama prosesinin süresi ve pH’ı gibi parametrelerin geri
boyamaya (kirlenmeye) etkisini belirlemektir.
Denemeler aşağıda teknik detayları sıralanmış olan numune yıkama makinesinde yapılmıştır :
• Boyutları (cm) – Kanat şekli: 105 x 120 x 100 / Üçlü
• Çeperindeki deliklerin boyutları: 10 mm
• Dakikadaki devir sayısı: 28
• Kimyasal besleme tipi: Yarı otomatik
Tablo 1. Deneysel çalışmalarda kullanılan denim kumaşın teknik özellikleri
Kumaş Tipi Tip A Tip B
Dokuma konstrüksiyonu: 2/1 Z-dimi 2/1 Z-dimi
Elyaf kompozisyonu: %91 Pamuk
+%9
PES+%1
Elastan
%99 Pamuk + %1
Elastan
Çözgü ipliğinin tipi: Ring Ring
Atkı ipliğinin tipi: Ring Ring
Çözgü sıklığı (Tel/cm): 28,2 27,6
Atkı sıklığı (Tel/cm): 21,6 20,4
Boyarmadde tipi: Đndigo Đndigo
Çözgü yönünde yıkama sonrası ortalama çekme değeri (%): 1,5 2,1
Atkı yönünde yıkama sonrası ortalama çekme değeri (%):: 5,2 7,5
Çözgü yönünde yırtılma mukavemeti (grf): 6371 5760
Atkı yönünde yırtılma mukavemeti (grf): 6023 3196
Gramajı: 347 gr/m2 380 gr/m2
Ön kurutma 400 dev/dk’lık santrifüjlü sıkma makinasında, esas kurutma ise, özellikleri aşağıda sıralanan
döner tamburlu kurutma makinasında gerçekleştirilmiştir: Teknolojik Araştırmalar : TTED 2009 (1) 11-23 Selülaz Enziminin Denim Yıkamada Kullanımı
14
• Boyutları (cm): 164 x 105 x 100
• Çeperindeki deliklerin boyutları : 10 mm
• Dakikadaki devir sayısı: 36
• Ulaşabileceği maksimum sıcaklık miktarı : 80°C
Şekil 1’de gösterilen plana uygun olarak yapılan yıkamalar sonrası elde edilen efekt miktarının daha rahat
görülebilmesi için denim kumaş paça şeklinde dikilmiştir. Selülaz enzimiyle yıkama 40’- 60’- 45’+45’- 90’
olmak üzere 4 farklı süre ve 5-6.5-8 olmak üzere 3 farklı pH’ta yapılmıştır. Burada (45’+45’) ile belirtilmek
istenen çalışma biçiminde, 45’er dakika sürmekle birlikte ard arda gerçekleştirilen ve aralarında durulamakurutma dışında herhangi bir işlem uygulanmayan çift banyolu enzimatik yıkama prosesi söz konusudur. Tüm
enzimatik yıkamaların ardından 3dk. süreyle 40°C’de durulama, 2 dk santrifüjleme ve döner tamburlu kurutma
makinasında, 40°C sıcaklıkta ve yaklaşık 30dk. süreyle kurutma uygulanmıştır.
Elde edilen sonuçların değerlendirilmesinde aşağıdaki test metotları kullanılmıştır:
• Ağırlık kaybı (ISO 3801)
• Atkı ve çözgü yönünde yırtılma dayanımı (BSEN ISO13937-1)
• Yıkama efekti miktarı ve renk değişimi
• Geri boyama miktarı
• Kuru sürtmeye karşı renk haslığı (BSEN ISO105X-12)
• Yıkamaya karşı renk haslığı (ISO12945-1)
• Boyut değişimi
Şekil 1. Deney planı
3. SAYISAL SOUÇLAR
3.1. Boyut Değişimi
Hem A hem de B tipi denim kumaşın gerek haşıl sökülmüş gerekse de haşıl sökülmemiş halinin
enzimatik yıkama sonrası atkı ve çözgü yönündeki boyut değişimi ile ilgili grafikler şekil 2 ve 3’ de
görülmektedir. Aslan, M., Körlü, A. Teknolojik Araştırmalar : TTED 2009 (1) 11-23
15
Haşıl sökülmemiş kumaşların enzim ile yıkanması sonrasında
atkı yönündeki boyut değişimi
-7,2
-7
-6,8
-6,6
-6,4
-6,2
-6
-5,8
-5,6
-5,4
-5,2
-5
-4,8
-4,6
-4,4
-4,2
-4
pH5 pH6,5 pH8 pH5 pH6,5 pH8
Tip A TipB
Atkı yönünde boyut değişimi (%)
45 dk. 60 dk. 45 dk+45 dk 90 dk
(a)
Haşıl sökülmüş kumaşların enzim ile yıkanması sonrasında
atkı yönündeki boyut değişimi
-7,4
-7,2
-7
-6,8
-6,6
-6,4
-6,2
-6
-5,8
-5,6
-5,4
-5,2
-5
-4,8
-4,6
-4,4
-4,2
-4
pH5 pH6,5 pH8 pH5 pH6,5 pH8
Tip A TipB
Atkı yönünde boyut değişimi (%)
45 dk. 60 dk. 45 dk+45 dk 90 dk
(b)
Şekil 2. Denim kumaşın atkı yönünde boyut değişimi
Enzimatik yıkama işleminin süresi uzadıkça hem atkı hem de çözgü yönündeki boyut değişim oranlarının
az da olsa arttığı görülmektedir. Ama bu artış önemsenecek boyutta olmadığı gibi, bazı durumlarda söz
konusu bile değildir. Ancak 45’+45’ şeklinde çift banyo ile gerçekleştirilen yıkamalarda –diğer (45’, 60’,
90’ süreyle yapılan) yıkamalara kıyasla atkı ve çözgü yönünde daha fazla oranda boyut değişimi meydana
gelmiştir. Bunun sebebinin 45 dakikalık işlemler arasında yapılan kurutma olduğu düşünülmektedir. Teknolojik Araştırmalar : TTED 2009 (1) 11-23 Selülaz Enziminin Denim Yıkamada Kullanımı
16
Haşıl sökülmemiş kumaşların enzim ile yıkanması sonrasında
çözgü yönündeki boyut değişimi
-1,75
-1,7
-1,65
-1,6
-1,55
-1,5
-1,45
-1,4
-1,35
-1,3
-1,25
-1,2
-1,15
-1,1
-1,05
-1
pH5 pH6,5 pH8 pH5 pH6,5 pH8
Tip A TipB
Çözgü yönünde boyut değişimi (%)
45 dk. 60 dk. 45 dk+45 dk 90 dk
(a)
Haşıl sökülmüş kumaşların enzim ile yıkanması sonrasında
çözgü yönündeki boyut değişimi
-1,94
-1,92
-1,9
-1,88
-1,86
-1,84
-1,82
-1,8
-1,78
-1,76
-1,74
-1,72
-1,7
-1,68
pH5 pH6,5 pH8 pH5 pH6,5 pH8
Tip A TipB
Çözgü yönünde boyut değişimi (%)
45 dk. 60 dk. 45 dk+45 dk 90 dk
(b)
Şekil 3. Denim kumaşın çözgü yönünde boyut değişimi
Yıkama flottesinin pH’ının ise, boyut değişimine etkisi yoktur. Haşıl sökmenin ardından enzim ile yapılan
yıkamalarda –haşıl sökme yapılmadan gerçekleştirilen enzim ile yıkamalara oranla- daha fazla boyut
değişimi olduğu gözlenmektedir. Her ne kadar bu yazıda sadece elastanlı denim kumaşlar hakkında bilgi
verilse de, Mahir Aslan’ın yüksek lisans tezinde verdiği sonuçlara göre, hem A hem de B tipi kumaşların
özellikle atkı yönündeki boyut değişimi % 100 pamuk denim kumaşlarınkinden daha fazladır. Bunun
nedeni atkı ipliklerinin yapısındaki elastanın gösterdiği yüksek çekmedir. A ve B tipi kumaşlar biriyle
karşılaştırıldığında ise, A’nın atkı yönündeki boyut değişimi B’ye göre daha azdır. Bu durum da atkı
ipliklerinin yapısındaki PES liflerinden kaynaklanmaktadır.
3.2. Sıklık değişimi
Hem A hem de B tipi denim kumaşın gerek haşıl sökülmüş gerekse de haşıl sökülmemiş halinin
enzimatik yıkama sonrası atkı ve çözgü yönündeki sıklıkları ile ilgili grafikler şekil 4 ve 5’ de
görülmektedir. Aslan, M., Körlü, A. Teknolojik Araştırmalar : TTED 2009 (1) 11-23
17
Enzimatik yıkama işleminin süresi uzadıkça hem atkı hem de çözgü yönündeki sıklık değişim oranla rının
az da olsa artmaktadır. Ama bu artış önemsenecek boyutta olmadığı gibi, bazı durumlarda söz konusu bile
değildir. Ancak 45’+45’ şeklinde çift banyo ile gerçekleştirilen yıkamalarda –diğer (45’, 60’, 90’ süreyle
yapılan) yıkamalara kıyasla atkı ve çözgü yönünde daha fazla sıklık değişimi meydana gelmiştir. Bunun
sebebi olarak atkı ve çözgü yönündeki boyut değişimlerinin fazla olması gösterilebilir. Yıkama flottesinin
pH’ının ise, boyut değişimine, dolayısıyla da atkı ve çözgü sıklığındaki değişime etkisi yoktur. Haşıl
sökmenin ardından yapılan enzim ile yapılan yıkamalarda –haşıl sökme yapılmadan gerçekleştirilen
enzim ile yıkamalara oranla- daha fazla sıklık değişimi olduğu gözlenmektedir. Aşağıdaki tüm grafikler
karşılaştırıldığında, atkı sıklıklarının çözgü yönündeki boyut değişimi, çözgü sıklıklarının ise atkı
yönündeki boyut değişimi ile orantılı olarak değiştiği görülmektedir. Boyut değişimleri (-) yönde iken,
(yani atkı ve çözgü yönünde kısalma söz konusuyken) sıklıklar artmaktadır.
Haşıl sökülmemiş kumaşların enzim ile yıkanması sonrasında
atkı yönündeki sıklık değişimi
1,4
1,42
1,44
1,46
1,48
1,5
1,52
1,54
1,56
1,58
1,6
1,62
1,64
1,66
1,68
1,7
1,72
pH5 pH6,5 pH8 pH5 pH6,5 pH8
Tip A TipB
Atkı yönünde sıklık değişimi (%)
45 dk. 60 dk. 45 dk+45 dk 90 dk
(a)
(b)
Şekil 4. Denim kumaşın atkı yönünde sıklık değişimi
Her iki tip kumaşta da çözgü sıklığındaki değişim oranları, atkı sıklığına göre daha fazladır. Bundan
kumaş yapısındaki elastan ve dolayısıyla da atkı ve çözgü yönündeki boyut değişim oranları sorumludur.Teknolojik Araştırmalar : TTED 2009 (1) 11-23 Selülaz Enziminin Denim Yıkamada Kullanımı
18
Haşıl sökülmemiş kumaşların enzim ile yıkanması sonrasında
çözgü yönündeki sıklık değişimi
4
4,3
4,6
4,9
5,2
5,5
5,8
6,1
6,4
6,7
7
7,3
pH5 pH6,5 pH8 pH5 pH6,5 pH8
Tip A TipB
Çözgü yönünde sıklık değişimi (%)
45 dk. 60 dk. 45 dk+45 dk 90 dk
(a)
Haşıl sökülmüş kumaşların enzim ile yıkanması sonrasında
çözgü yönündeki sıklık değişimi
4
4,3
4,6
4,9
5,2
5,5
5,8
6,1
6,4
6,7
7
7,3
7,6
pH5 pH6,5 pH8 pH5 pH6,5 pH8
Tip A TipB
Çözgü yönünde sıklık değişimi (%)
45 dk. 60 dk. 45 dk+45 dk 90 dk
(b)
Şekil 5. Denim kumaşın çözgü yönündeki sıklık değişimi
3.3 Ağırlık Değişimi
Hem A hem de B tipi denim kumaşta gerek haşıl sökmenin ardından gerekse de haşıl sökmeksizin
gerçekleştirilen enzimatik yıkamaların sonucunda ağırlık kaybı ortaya çıkmıştır. Zira gerek haşıl sökme
gerekse enzimatik yıkama sırasında kumaştan haşıl maddeleri ve kumaş yüzeyinden lifler
uzaklaşmaktadır. Haşıl sökme sonunda haşıl da uzaklaştığı için haşıl sökülmüş denim enzimatik yıkama
sonrası daha fazla gramaj kaybetmiştir.
Enzimatik yıkama işleminin süresi uzadıkça ağırlık kaybının arttığı görülmektedir. Kumaşın üst
yüzeyindeki lifler kumaştan uzaklaştıkça, bu lifler üzerindeki indigo boyarmaddesi de kumaştan
uzaklaşmaktadır. Bu nedenle renk değişiminin en fazla miktarda gerçekleştiği çift banyolu çalışma tipinde
aynı zamanda ağırlık kaybı fazla olmaktadır. Ancak aralarındaki fark çok fazla değildir. Örneğin; haşılı
sökülmemiş kumaşta en düşük ağırlık kaybı ile en yüksek ağırlık kaybı arasındaki fark %2’yi
geçmemektedir. Elbetteki kumaş üzerinden uzaklaşan boyarmadde miktarının da ağırlık kaybı üzerine
doğrudan bir etkisi söz konusudur. Ancak uzaklaşan boyarmaddenin miktarı, üzerinde bulunduğu liflerin Aslan, M., Körlü, A. Teknolojik Araştırmalar : TTED 2009 (1) 11-23
19
miktarı ya da haşıl sökme sırasında uzaklaşan haşıl maddesinin miktarı yanında önemsenecek boyutta
değildir.
Genel olarak enzimle yıkamadan sonraki ağırlık kaybı pH6,5’da en yüksektir. Selülaz enziminin en etkin
olduğu ve renk açılmasının da en fazla olduğu pH değeri 6,5 olduğundan sonuçlar birbirini
desteklemektedir.
Haşıl sökülmemiş kumaşların enzim ile yıkanması sonrasında
ağırlık değişimi
-14
-13,5
-13
-12,5
-12
-11,5
-11
-10,5
-10
-9,5
-9
pH5 pH6,5 pH8 pH5 pH6,5 pH8
Tip A TipB
Ağırlık değişimi (%)
45 dk. 60 dk. 45 dk+45 dk 90 dk
(a)
Haşıl sökülmüş kumaşların enzim ile yıkanması sonrasında
ağırlık değişimi
-17
-16,5
-16
-15,5
-15
-14,5
-14
-13,5
-13
-12,5
-12
-11,5
-11
pH5 pH6,5 pH8 pH5 pH6,5 pH8
Tip A TipB
Ağırlık değişimi (%)
45 dk. 60 dk. 45 dk+45 dk 90 dk
(b)
Şekil 6. Denim kumaşın enzimatik yıkama işlemi sonrasında ağırlık değişimleri
3.4 Atkı ve Çözgü Yönünde Yırtılma Mukavemeti
Denim kumaşlarda, çözgü iplikleri atkı ipliklerine oranla daha sık bükümlü olmakla birlikte çözgü yönündeki
sıklık değerleri de daha yüksektir. Bu nedenle hem A hem de B tipi kumaşlarda yıkama sonrası bile çözgü
yönündeki yırtılma mukavemeti değerleri atkı yönüne kıyasla çok daha yüksek çıkmıştır. Hatta çözgü yönündeki
yırtılma mukavemeti değerleri testin gerçekleştirildiği aletin ulaşabileceği en yüksek sınır olan 6524gr’da kalmış
ve herhangi bir yırtılma görülmemiştir. Buna ek olarak A tipi kumaşta sadece çözgü değil atkı yönündeki
yırtılma mukavemeti değerleri de en yüksek değerde çıkmış ve yine herhangi bir yırtılma gözlenmemiştir. Söz Teknolojik Araştırmalar : TTED 2009 (1) 11-23 Selülaz Enziminin Denim Yıkamada Kullanımı
20
konusu kumaşın yapısında gerek polyester gerekse de elastan bulunması mukavemet değerlerinin yüksek
çıkmasını açıklamaktadır. Zira; selüloz elyafından mamül giysilerin enzimatik yıkama proseslerinde kullanılan
selülaz enzimi, selüloz dışındaki elyafa etki etmemektedir.
Enzimatik yıkamanın süresinin uzamasıyla mukavemetteki düşme miktarı artmaktadır. Çünkü denim kumaşı
oluşturan pamuk lifleri selülaz enzimiyle uzun süreli mekanik etki altında kalmaktadır. Ancak hiçbir zaman
kumaş kullanılamaz hale gelmemektedir.
Renk değişiminin ve selülazın etkisinin en fazla olduğu pH6,5’da en fazla mukavemet düşmesi meydana
gelmiştir. Bunun nedeni de yukarıda açıklandığı gibidir.
B Tipi Denim kumaşın Atkı Yönündeki Yırtılma Mukavemeti
1500
1700
1900
2100
2300
2500
2700
2900
3100
pH5 pH6,5 pH8 pH5 pH6,5 pH8
Haşıl Sökülmemiş denim Haşıl Sökülmüş denim
Yırtılma Mukavemeti (grf)
45 dk. 60 dk. 45 dk+45 dk 90 dk
Şekil 7. B tipi denim kumaşın enzimatik yıkama işlemi sonrasında atkı yönündeki yırtılma mukavemeti
Đlginç olan nokta; haşıl sökme sonrası enzimatik yıkamadan geçmiş kumaşların mukavemetlerinin, haşıl
sökülmemiş olanlardan daha düşük olmasıdır. Oysa haşıl sökmede kullanılan amilaz enziminin pamuk
liflerine olumsuz etkisi yoktur. Bu yüzden bu mukavemet düşmesinin nedeninin işlem sırasında kumaşın
etkisi altında kaldığı mekanik etkiler olduğu düşünülmektedir. Ayrıca haşıl sökme nedeniyle selülazın
kumaşa nüfuzunun da kolaylaşmasının da etkilediği tahmin edilmektedir.
3.5 Renk Değişimi
Haşıl sökülmemiş kumaşların enzim ile yıkanması sonrasında
renk değişimi
0
0,5
1
1,5
2
2,5
3
3,5
4
4,5
5
pH5 pH6,5 pH8 pH5 pH6,5 pH8
Tip A TipB
Renk değişimi (gri skala)
45 dk. 60 dk. 45 dk+45 dk 90 dk
(a) Aslan, M., Körlü, A. Teknolojik Araştırmalar : TTED 2009 (1) 11-23
21
Haşıl sökülmüş kumaşların enzim ile yıkanması sonrasında
renk değişimi
0
0,5
1
1,5
2
2,5
3
3,5
4
4,5
5
pH5 pH6,5 pH8 pH5 pH6,5 pH8
Tip A TipB
Renk değişimi (gri skala)
45 dk. 60 dk. 45 dk+45 dk 90 dk
(b)
Şekil 8. Denim kumaşların enzimatik yıkama işlemi sonrasındaki renk değişimleri
Renk değişimini değerlendirirken gri skala kullanılmıştır. Söz konusu değerlendirmeler sırasında; “1,
mavi nüanslı (en açık) rengi ve en fazla yıkama efektini, 5 ise gri nüanslı (en koyu) rengi ve en az yıkama
efektini” temsil edecek şekilde 1’den 5’e kadar değişen değerlerle ifade edilmiştir.
Enzimatik yıkama işlemlerini sonrasında görülen renk değişimlerinin pH ve işlem süresi bazında
incelenmesi ile elde edilen yukarıdaki grafiklerden şu sonuçlara ulaşılmıştır:
Genel olarak enzimatik yıkama işleminin süresi uzadıkça renk değişimi ve efekt miktarı artmaktadır.
Özellikle 45’+45’ şeklinde çift banyo ile gerçekleştirilen çalışmalarda, sökülen boyarmadde miktarının
fazla olduğu sonucuna varılabilir. Zira 45 dakikalık ilk banyonun ardından yeni bir enzim çözeltisi ile
yine 45 dakikalık ikinci yıkama işlemi gerçekleştirilmiş ve indigo boyarmaddesinin sökümü de yeniden
başlamıştır. Ancak pH5 ve 8’de 45 ve 60 dk’lık işlemler arasında fark bulunmamaktadır. Bunun
nedeninin de bu pH’larda selülazın tam etkin olmamasıdır.
3.6 Geri Boyama Derecesi
Denemeler sırasında geri boyama derecesinin belirlenmesi amacıyla yıkama banyosuna denim paçalarla
birlikte %50polyester-%50pamuk karışımından oluşan beyaz renkli kumaştan ceplik formunda dikilmiş
parçalar da eklenmiştir. Ceplik formundaki kumaşlarda görülen geri boyamalar, gri skala yardımıyla
değerlendirilmiş ve elde edilen sonuçlar, Şekil 9’da gösterilmiştir. Söz konusu değerlendirmeler sırasında,
yıkama sonrası ceplik kumaşta görülen en fazla geri boyama derecesi 1; en az geri boyama derecesi ise 5
ile ifade edilmek üzere 1-5 arasında değişen değerler kullanılmıştır. Ancak grafiklerin daha sağlıklı eldesi
için, ara değerler ondalıklı sayılar (ör. 3/4 yerine 3,5) şeklinde verilmiştir.
Şekil 9’dan görüleceği üzere, işlem süresi arttıkça geri boyama derecesi artmıştır. Ancak bu artış yarım
puandan fazla değildir. Fakat 45’+45’ şeklinde yapılan iki adımlı yıkamada geri boyama miktarı biraz
daha fazladır. Selülazın çok etkin olmadığı pH’larda fark yarım puan civarında iken, pH6,5’da 60 dk’lık
işlemle iki adımlı yıkama rasındaki fark 1 puandır. En az geri boyama haşıl sökülmemiş kumaşta pH8’de
30 dk.’lık işlemde gerçekleşmiştir. Çünkü bu koşullarda renk açılması da daha azdır ve selülaz çok etkili
değildir. Geri boyama ile renk açılması arasında yakın bir ilişki bulunmaktadır. Haşıl sökme işlemi de
enzimin nüfuzunun kolaylaşması nedeniyle geri boyamayı arttırıcı bir etki göstermiştir. Teknolojik Araştırmalar : TTED 2009 (1) 11-23 Selülaz Enziminin Denim Yıkamada Kullanımı
22
Ceplik Kumaştaki Geri Boyama Deecesi
0,0
0,5
1,0
1,5
2,0
2,5
3,0
3,5
4,0
4,5
5,0
pH5 pH6,5 pH8 pH5 pH6,5 pH8
Haşıl Sökülmemiş denimin cepliği Haşıl Sökülmüş denimin cepliği
Geri boyama derecesi (gri skala)
45 dk. 60 dk. 45 dk+45 dk 90 dk
Şekil 9. Geri boyama (kirlenme) seviyesine ilişkin değerlendirme sonuçları
4.GEEL SOUÇ
Çeşitli denim kumaşların enzimatik yıkamalar sonrası gösterdikleri davranışlar birbirinden farklı
olabilmektedir. Bu nedenle denim kumaştan üretilen giysilerin endüstriyel olarak yıkanmaları sırasında
daha iyi ve tekrar edilebilir sonuçların eldesi için işlem koşullarının yanı sıra kumaşların özelliklerinin de
göz önünde bulundurulması gereklidir.
Elde edilen sonuçları etkileyen en önemli faktörlerden birisi de kumaşın haşıl sökmeden geçip
geçmemesidir. Haşıl sökme enzimatik yıkamada kumaştan daha fazla boya sökülmesine ve dolayısıyla da
geri boyamanın, boyut değişiminin artmasına neden olmaktadır. Denim ürünlerin enzimatik yıkama
işlemlerinde istenen renk açılma oranlarının ve daha iyi tutumun eldesi için haşıl sökme yapılmasında
fayda vardır. Ancak haşıl sökmeden sonra enzim ile yıkanması halinde boyut değişimlerinin, ağırlık
kaybının fazla olacağı hesaba katılıp, geri boyamanın çok olacağı düşüncesiyle yıkama reçetesine
dispergatör konulmalıdır.
Enzimle çalışıldığı için yıkama banyosunun pH’ına dikkat edilmelidir. Aksi takdirde selülaz enzimi etki
göstermediğinden istenilen renk açılma dereceleri elde edilememektedir.
Enzimlerin belli bir işlem süresinden sonra etkisinin aynı kaldığı, bu yüzden sürenin gereksiz yere
uzatılmasının zaman ve enerji sarfiyatından başka bir şey sağlamadığı görülmüştür. Bu yüzden optimum
çalışma şartları belirlenerek yıkama yapılmasında fayda vardır.
Kumaşların elastan içerdiği unutulmamalı ve kurutma sıcaklığı ile çalışılan kimyasallar ona göre
seçilmelidir.
Son olarak büyük parti yıkamalardan önce deneme partisinin yıkanmasında fayda vardır. Böylece elde
edilmek istenen renk açılma oranlarının önceden görülmesi ve işleme koşullarının buna göre ayarlanması
sağlanıp, daha güvenli çalışma koşulları elde edilmiş olur. Aslan, M., Körlü, A. Teknolojik Araştırmalar : TTED 2009 (1) 11-23
23
5. KAYAKLAR
1. Aslan, M., 2004, Denim Yıkama Prosesinde Enzim Kullanımı, Yüksek Lisans Tezi, E.Ü. Fen
Bilimleri Enstitüsü.
2. Nova Nordisk, ‘Enzymes at Work’, 12, Denmark, 49, 2000
3. Çavuş, M. ve Ilıca, M., 2002, Hazır Giyim Mamüllerin Parça Yıkaması Seminer Notları,
TMMOB Tekstil Müh. Odası Đst. Şubesi, 9.
4. Akçakoca, P., 1999, Denim kumaşlar ve indigo boyamacılığı, Tekstil ve Konfeksiyon Dergisi,
2, 136-143.
5. Duran, K., Korkmaz, A., 1999, Ön Terbiyede Enzim Kullanımı, Tekstil ve Konfeksiyon
Dergisi, 4, 321-325.
