1. GİRİŞ
Tekstil, insanoğlunun kendini soguktan, sıcaktan ve diger doga olaylarından koruma gereksinimi ile birlikte, var oluşunun ilk günlerinden baslayarak güncelligini korumustur. nsanlar yüzyıllardır, günlük yasamlarının hemen hemen her alanında tekstil ürünlerini kullanmaktadırlar. Önceleri salt korunma ve örtünme amacıyla kullanılan tekstil ürünleri, daha sonra moda gibi, insan ruhuna hitap eden güzellik amaçları için kullanılmıstır. Günümüzde tekstil ürünleri, bebek bezinden kefene, sabah kullandıgımız dis fırçasındaki naylon elyafından, hastanelerdeki ürünlere kadar, hemen hemen her yerde kullanılmaktadır.
[1]. Türkiye' de tekstil sanayi tüm sanayi dalları arasında hem üretim hem de ihracat bakımından en ön sıralarda yer almakta ve ekonomi içinde en agırlıklı payı olusturmaktadır. Türkiye'nin toplam imalat sanayindeki istihdam miktarında, bu sanayimizin payı % 30'u bulmakta ve bu oran, en yüksek katkıyı saglamaktadır [2]. Toplam ihracat içerisindeki payı (toplam ihracatımızın % 33’ü), yaratmıs oldugu katma değer (GSMH’ya katkısı % 10 civarında) ve yüksek istihdam potansiyelinden (2,5 milyon kisiye doğrudan, 6,5 milyon kisiyi dolaylı olarak istihdam saglayan) dolayı ülkemiz ekonomisi açısından lokomotif sektör olma özelligini sürdürmektedir. Dünyanın önde gelen tekstil tedarikçileri arasında Türkiye, dünyada 10. sıradadır [3].Türk tekstil endüstrisi; pamuk ipligi, yün ipligi, suni iplik, sentetik iplik, tabii ve suni ipek ipligi dokumaları ayrıca örme mamulleri, halı, kilim ve benzeri eşya alt üretim konularından olusmaktadır [2].
Tekstil sektörünün hammaddesi olarak her türlü doğal ve yapay olarak elde edilen lifler degerlendirmeye alınmaktadır. Tekstil endüstrisinde en çok kullanılan lifler pamuk başta olmak üzere, jüt ve sisal gibi bitkisel lifler ile yün ve ipek gibi hayvansal liflerdir [4].
Ülkemiz, pamuk ekim alanı yönünden Dünya’da yedinci, birim alandan elde edilen lif pamuk verimi yönünden dördüncü, üretim miktarı yönünden altıncı, tüketim yönünden beşinci ve ithalat yönünden ise dördüncü sırada yer almaktadır [5]. Türkiye’nin 2004 yılı yurtiçi elyaf tüketimi; toplam 2.750.000 ton’dur.
Tekstil ürünlerini kullanım alanlarına göre genel olarak; hazır giyim, hazır esya (ev) ve teknik tekstiller olarak gruplandırılmaktadır. Teknik tekstiller, estetik ve dekoratif özelliklerinden ziyade öncelikle fonksiyonel özellikleri ve teknik performansları için tüketilen tekstil malzemeleri ve ürünleri olarak tanımlanmaktadır. Ancak günümüzde araba dösemeliklerinde oldugu gibi teknik tekstillerde estetik ve dekoratif özellik ön planda olabilmektedir. Bu nedenle teknik tekstilleri giyim ürünleri ve ev tekstilleri dısında kalan tekstil ürünleri olarak da tanımlamak mümkündür [7]. Teknik tekstillerin üretiminde polyester, polipropilen, naylon, viskoz, pamuk, cam ve aramid gibi sentetik ve doğal lifler kullanılmaktadır [8]
Teknik tekstiller; ambalaj, tarım, insaat, giyim, jeo, ev, endüstriyel, tıbbi, tasıt, çevre, koruyucu ve spor tekstillerin uygulama alanlarında kullanılmaktadır.jeo tekstil: Yeryüzü-toprak anlamına gelen jeo kelimesi ile tekstil kelimelerinin birlesiminden meydana gelmistir. Jeo tekstiller sadece tekstil materyallerinden olusmus geçirgen bir jeo sentetiktir. Jeo tekstiller pamuk, yün gibi dogal elyaflardan ziyade sentetik elyaflardan üretilen tekstil ürünleridir. Jeo Sentetik Arastırma Enstitüsü’nün internet sitesinde, jeo tekstillerin en az seksen uygulama alanı oldugu belirtilmektedir. Jeo tekstiller, sonsuz veya kesik lifler, dokuma, örme ve dokusuz kumaslar seklinde olabilmektedir. Jeo tekstiller, ayırma, filtrasyon, drenaj, takviye, erozyon kontrolü ve koruma amaçlı kullanılmakta olup, sınırsız uygulama alanına sahiptirler. Kullanım amacına göre, jeo tekstillerin en önemli performans özellikleri çekme dayanımı, yırtılma dayanımı, delinme dayanımı, su geçirgenli gi, hava geçirgenligi, yatay su geçirgenligi, ısı yalıtımı, gözenek boyutu, kalınlık, gramaj v.b. özelliklerdir.
Jeo tekstillerin; dokuma, ısıyla birlestirilmis, igneleme ile sabitlenmis, örme ve dogrudan toprak karıstırılmıs elyaflar olmak üzere bes temel tipi vardır.Jeo tekstillerin kullanım alanları; yol insaatları, kalıcı ve geçici yollar, park alanları, yol genisletme, asfalt yenileme, hava alanları, demiryolları, bina insaatları, temeller, taban betonları (ses emme özelliginden dolayı), teras çatıları, bahçe çatıları, zemin uygulamaları, borular ve kanalları, depolama alanları, spor sahaları, sevler, drenaj ve filtrasyon sistemleri, drenaj boruları, drenaj kanalları, yüzey drenajı, bina drenajları, hidrolik yapılar, kıyı koruma yapıları, barajlar, liman insaatları, nehir yataklarının ve kanalların korunması, suni göletler, su rezervuarları, çöp ve atık depolama alanları olarak sıralanabilir. Türkiye’de jeo tekstil üretimi konusunda resmi veriler bulunmamakla birlikte 4,5 milyon m² dokunmamıs jeo tekstilve 600 bin m² dokuma jeo tekstil üretildiği tahmin edilmektedir. Ülkemize jeo tekstil ithalatı 1980’li yıllardaki oto yol yapımları ve 1983 yılındaki Atatürk Barajı’nın insasıyla baslanmıstır [1].İnsaat tekstilleri: Tekstil malzemeleri yıllardır binalarda kullanılmaktadır. Bu malzemelerin kullanımı sentetik liflerin kullanımı ile birlikte artmıstır. Bu kumasların binalarda kullanılmasının çok sayıda avantajı bulunmaktadır. Bir kumas kılıfının agırlıgı tugla çelik veya betonun agırlıgının 1/30’u kadardır.Bu sayede hem maliyet azalmakta hem de daha az takviye gerektirmektedir. Tekstiller fuar veya spor faaliyetlerinde kullanılabilecek engelsiz açıklıklar (tekstille örtülen) saglar. Oldukça kolay kurulup oldukça kolay sökülürler. Kolay zarar görmez ve çabuk tamir edilirler. Deprem v.b. afetlere oldukça dayanaklıdırlar. Membran yapılar da binalarda kullanılmaktadır. Sentetikle kaplanmıs veya lamine edilmis kumaslar mukavemeti ve çevresel dayanımı artırmaktadır. Çadırlar, tenteler ve güneslikler gibi geçici yapılar tekstillerin en görünür ve belirli uygulamalarından bazılarıdır. Bunlar, önceleri ağır pamuklulardan yapılırlarken, simdi ise daha hafif, mukavemetli, çürümeye, günes ısıklarına ve hava etkilerine (sıkça atese) dayanıklı sentetik malzeme çesitlerine artan bir sekilde ihtiyaç duymaktadır.Mimari membranlar spor stadyumları, fuar merkezleri ve diger modern binalar gibi yarı saydam yapılarınin saatında göze çarpmaya baslamıstır [8]. Sekil 1. ve Sekil 2.’de insaat tekstillerin uygulama alanlarına örnek verilmektedir.
Bazı tekstiller duvarları rutubete karsı korumak için nefes alabilen membranlar olarak kullanılırken;nonwoven cam ve polyester kumaslar, hâlihazırda, çatı kaplama uygulamaları için büyük ölçüde kullanılmaktadır. Kompozitler genellikle insaat alanında parlak bir gelecege sahiptir. Mevcut cam takviyeli malzeme uygulamaları, duvar panellerini, fosseptik depolarını ve sağlıkla ilgili teçhizatları içermektedir. Cam, polipropilen ve akrilik lifleri ve tekstillerin hepsi betonun, sıvaların ve diger insaat malzemelerinin çatlamasını önlemede kullanılmaktadır. Betonların kuvvetlendirilmesi, kopma ve eğilme mukavemetlerinin artırılması amacıyla lif kullanmak artık tüm insaat sektöründe yaygın olarak basvurulan bir yöntem olmaktadır [1]. Bu malzemeler kompozit olarak adlandırılmaktadır, çelige göre en önemli avantajları, çelik gibi korozyona ugramamalarıdır. Binalarda iyi bir yalıtım saglamak ve konforsartlarının temini bakımından, yapı sektöründe kaliteli binalar insa edilmesinde önemli bir etkendir.
Yalıtım denildiginde öncelikle ısı, su ve ses yalıtımı akla gelmektedir. Binaların çatılarında, iç duvar,döseme veya tavanlarında yalıtım amacıyla çok farklı tipte ürünler gelistirilmistir.Son yıllarda Amerikan DuPont firması, insaat ve binaların kullanımları esnasında ortaya çıkabilecek sorunları önlemek amacıyla Tyvek adı altında su yalıtım örtülerini piyasaya sürmüstür. Tyvek örtüler,önemin atmosfere serbestçe ve güvenli bir sekilde çıkısını saglarken aynı zamanda hava girisini kısıtlayıp su girisini engeller ve böylece binaların dıs cephelerini korur. Tyvek, nefes alan su yalıtım örtüleri genel olarak esnek, yüksek yogunluklu polimerden mamul dokunmamıs elyaf malzemeleridir. Tekstil malzemeleri hafif olmalarından dolayı açık alanların üzerlerinin kapatılması maksadıyla gün geçtikçe daha fazla kullanılmaktadır. Diyafram veya çadır bezi olarak niteleyebileceğimiz bu teknik dokumalar farklı yapılarda, estetik amaçlı veya islevsel amaçlı (Örnek: Ankara Hipodromu-yapım yılı: 1998, PVCkaplı polyester kumas) kullanılmaktadır [1].
2. ATIK VE GERi DÖNÜSÜM
İhtiyaç duymadıgımız ve uzaklastırdıgımız her tür madde atık olarak tanımlanabilir. Katı, sıvı ve gaz olarak üçe ayrılır [10].Katı atık: Evsel, ticari veya endüstriyel alanlardan oluşan; madencilik, tarımsal islemler ve su arıtık ünitelerinin de dahil oldugu proseslerden kaynaklanan yarı-katı çamurları da içeren, hem ayrısabilen hemde ayrısma özelligi olmayan maddelerdir [11].Çok çesitli atık malzemelerin (cam, kagıt, alüminyum, plastik, pil, motor yagı, akümülatör, beton, organikatıklar, elektronik atıklar…) çesitli fiziksel ve/veya kimyasal islemlerle ikincil hammaddeye dönüstürülerek tekrar üretim sürecine dahil edilmesine “geri dönüsüm” denilmektedir [12].Atıkların geri dönüsümü sayesinde; dogal kaynaklarımız korumus, enerji tasarrufu saglamıs, atık miktarı azalmıs, ekonomiye katkı saglanmıs ve gelecege yatırım yapılmıs olacagı düsünülmektedir [13].
Ülkemizde ve dünyadaki katı atıkların yönetiminin üç temel ilkesi vardır. Bunlar az atık üretilmesi,atıkların geri kazanılması ve atıkların çevreye zarar vermeden bertaraf edilmesidir [14].Tabii kaynakların sınırlı oldugu, tüketimin hızla artıgı dünyamızda son yıllarda üzerinde önemle durulan konulardan birisi de geri dönüsümdür. Kaynak israfını önlemenin yanında, hayat standartlarını yükseltme çabaları ve ortaya çıkan enerji krizi ile bu gerçegi gören gelismis ülkeler atıkların geri kazınılması ve tekrar kullanılması için yöntemler aramış ve gelistirmislerdir [15].
3. TEKSTiL ATIKLARI
İplik üretimi ve boyanması, hasıl, kumas dokunması ve boyanması, baskı yapılması, çesitli tekstil ürünlerinin hazırlanması ve üzerlerine nakış yapılması gibi islemler tekstille ilgili üretim birimlerinde gerçeklestirilmektedir. Bu üretim birimlerinde; parça kumas, ilmar (iplik atıkları), silte (pamuk balyalarında kullanılan kaneviçe), elyaf atıgı, pamuk tozu, üstübü ve kadife tozu gibi endüstriyel katı atıklar olusmaktadır. Üretim birimleri bu katı atıkların bir kısmını geri dönüsüm için hurdacılara satmakta, bir kısmını da çöpe atmakta veya yakmaktadırlar.
2006 yılı verilerine göre, Türkiye’deki belediyelerin; 22 tane düzenli depolama tesisi, 3 tane yakma tesisi,4 tane kompost tesisi bulunmakta olup bu bertaraf ve geri kazanım tesislerine getirilen toplam atık miktarı 10.247.491 tondur ve bu atıkların 249.409 tonunu tekstil atıkları olusturmaktadır [16].Tekstil atıkları üç ana grup altında toplanabilir. Birincisi suni ip fabrikalarından çıkan atıklar, ikincisi tekstil imalatı atıkları, üçüncüsü ise tüketicilerin tekstil atıklarıdır [17]. 2008 yılı verilerine göre
Türkiye’deki sanayi grubunda yaratılan endüstriyel katı atık miktarının % 4.37’sini tekstil ürünleri ve giyim eşyası imalat [16] atıkları olusturmaktadır.
4. TEKSTİL ATIKLARININ GERİ DÖNÜŞÜMÜ
Polyester iplik fabrikaları olmak üzere fabrika atıkları; islenerek tekrar iplik ve elyaf haline, atık kumaslar ise yeniden pamuk haline getirilebilmektedir [18]. Kagıt yapımı, dolgu malzemesi, yalıtım malzemesi,yeni ip üretiminde de tekstil atıkları kullanılabilmektedir [19]. Parça kumas ve üstübüler büyük oranda geri kazanılırken iplik fabrikası atıkları yakılmakta veya çöpe atılmaktadır. Kadife tıras tozunun beyaz olanı tutkal yapımında ve banknotlarda kullanılırken, renkli olanları atılmaktadır.Tekstil atıkları cinsine göre degisik alanlarda kullanılır. Kirli meydan kanaviçe ile karıstırılarak jüt ipligi,halı tabanı yapımında kullanılmaktadır. Tarak altı telefleri 10, hallaç altı telefleri 6, sapka altı telefleri 12numara iplik yapımında kullanılmaktadır. Ayrıca fabrikalardan alınan teleflerin bir kısmı yem sanayinde ve hamamlarda yakıt malzemesi olarak kullanılmaktadır.
Tekstil atıkları ve linter selülozu mekanik olarak kâgıt gibi materyallere veya karboksimetil sellüloz gibi türevlere kimyasal olarak dönüstürülebilir. Pamuk linter hamurundan ilk olarak, yüksek kalitede selüloz türevleri elde etmek için baslangıç maddesi olarak kullanılmıstır. Kimyasal proseslerde pamuk lifleri kendi fiziksel özelliklerini kaybederler. Bu yönden pamuk liflerinin son üründeki teşhisi mümkün görülmemektedir. Pamuk linter hamuru nitroselüloz, selüloz asetat, butinat ve selüloz asetat propinat gibi selüloz esterlerinin üretiminde kullanılmaktadır. Sigara filtreleri ve tekstil endüstrisi için selüloz asetat liflerinin üretimi daha ekonomik olan odun esaslı hamurlara dayanmakla birlikte, pamuk linter hamuru film ve plastik üretimi için yüksek kalitede asetat ürünlerinde kullanılmaktadır. Pamuk linter hamurundan yapılan selüloz asetatlar fotograf filmi, x-ısını filmi, temiz levha koruyucuları, kabarcık ambalajı veya selofan tip olarak kullanmak amacıyla filmlere dönüstürülebilir. Kalıplama yoluyla üretilen gözlük çerçeveleri, dis fırçası sapları, plastik isaretleri, otomobil parçaları, dügme, mandal, mutfak esyası panelleri, direksiyon kaplamaları, arka ıık camları gibi ürünlerde selüloz asetat bilesiklerinden türetilen selüloz asetat plastikleri kullanılmaktadır.
Nitroselüloz vernikleri ve filmleri sadece pamuk linter hamurları ile yapılabilir. Bu vernikler; mobilya,diger odunsu ve metal nesneler, mimari kaplamalar, baskı mürekkepleri olarak kullanılmaktadır. Pamuk linter hamuru aynı zamanda jelatin dinamit, roket yakıtları için pervane (mikser) ve dumansız tozlar için çok yüksek kalite ve viskoziteye sahip nitroselüloz üretimi için kullanılmaktadır. Linter seliozunun esterlesmesi ile hidrokarbon solventler veya suda çözünebilen materyaller üretilebilir. Tekstil atıkları ve pamuk linter hamuru yüksek polimerizasyon derecesi, saflık, düsük mineral içerigi ve en yüksek kalitede eter ürünlerinin üretiminde kullanılır. Çok yüksek molekül ağırlıgına sahip selüloz, tekstil atıkları ve pamuk linterleri ile yapılabilir. Bu yüksek molekül agırlıgına sahip hamur, suda çözündügünde yüksek viskozite veren çok yüksek molekül agırlıgına sahip eter polimerlerini sonuçlandırır. Örnegin, suda karıştırılan yüksek viskoziteli selüloz eterleri dondurma ve yogurtta bir kitle temin eden kalın jel gibi surup üretmektedir. Selüloz eterlerinin diger önekleri; solventte çözünebilir eter olan etil selülozu içerir plastikler ve kaplamalarda viskozite degistiricisi olarak kullanılır. Metilselüloz, karboksi metil selüloz ve hidroksi etil selüloz suda çözünebilir polimerler olup boyalar, duvar kagıdı pastası, spachel ve birlestirme elemanları, petrol kuyusu açma çamuru, besin maddeleri, ilaç ve kozmetik preparatlar gibi materyallerde viskozite kontrol katkıları olarak kullanılır [20].Sabah Gazetesi, 22/05/2007 tarihindeki ‘Usak geri dönüsüm üssü oldu’ baslıklı haberinde: Ülkenin dört bir tarafındaki tekstil ve pet sise atıkları ile kullanılmıs araç lastiklerin Usak'ta islenerek ekonomiyekazandırıldıgı açıklanmaktadır. Mal tedariki konusunda ana merkezin stanbul oldugunu, konfeksiyon nerede varsa üretim artıklarını oradan satın aldıklarını anlatan Besci, "Aylık yaklasık 5 bin ton pamuklu tekstil atıgı çıktıgını ve aylık 600–650 ton atıgının geri dönüsümünü yaptıklarını ve bunlardan 500 tonunu satıdıklarını, 150 tonunu da iplik yaptıklarını ve sonuç olarak ta bu atıkların çöpe gitmekten, yakılmaktan kurtulup ekonomiye kazandırıldıgını" söylemistir. Konfeksiyon atıklarının en ufak parçalarına kadar kullanıldıgını ifade eden Besci, rengi net olmayan konfeksiyon atıklarının keçe olarak yatak ve otomotiv sanayisinde, kazak konfeksiyonundan çıkan akrilik atıkların da elyaf haline getirilip ikinci kalite pelüs battaniyelerde kullanıldığını söylemistir. [21].Organik çilek yetistiriciligin de tekstil atık kullanımı: Organik çilek yetistiriciliginde malçlama çokönemlidir. Malç olarak genelde siyah plastikler kullanılmaktadır. Plastik malç kullanılmadığı takdirde,bugday sapı, mısır sapları, odun talası, tekstil atıkları vb. malçlarda kullanılabilmektedir [22].Keçe imalatında tekstil atıklarının kullanımı: Tekstil ve konfeksiyon tesislerinden temin edilen artık sentetik, pamuklu kumas parçaları ve artık polipropilen içerikli malzemeler balyalanarak tesise getirilmektedir. Balya halinde gelen malzeme önce balya kesiciyle sonra da rotatif kesici vasıtasıyla kesilmektedir. Kesme boyutları 10 mm–16 mm arasındadır. Kesilen bu malzeme otomatik besleyiciye gönderilmektedir. Harmanlama ve üç safhalı sifanozda pamuk haline getirilmektedir. Bu islemi temizleme, çöp çıkarma, elyaf açma islemleri takip eder, malzeme harman odasına gönderilir.
Harmanlama islemini takiben tarak makinasından geçirilerek ince katlar halinde belirli boyutlarda çıkarılmaktadır. Buradan alınan malzeme bir çapraz serici vasıtasıyla toplanır ve besleme grubuna sıkıstırılır. En son islem ise igneleme islemidir. gneleme islemi sonunda keçe imalatı tamamlanmıs olur Pamuk keçesi halindeki organik asıllı izolasyon malzemesi: Pamuk artıklarının keçemsi hale getirilmesi neticesinde k = 0,06 kcal/mh°C olacak sekilde g = 0,5 gr/cm³ özgül agırlıgında izolasyon malzemesi eldeedilir. Mahzurları oluklu mukavvaya benzer. Levha halindeki keçe, düz ve egik satıhlar ile hava akımınamani olunacak yerlerde (çatılarda) tercih edilirler.
