1. TEKSTİL LİFLERİ
1.1. Tekstilin Tanımı, Ülkemizdeki Yeri ve Önemi
1.1.1. Tekstilin Tanımı
Tekstil, Latince bir kavram olan ‘texere’ kelimesinden türetilmiştir. Örme yada
dokuma anlamına gelmektedir. Tekstil liflerini, ürünlerini yarı mamullerini ve bunlardan
elde edilen ürünlerini içermektedir.
İnsanların kültürel düzeylerinin farklılaşması ve çevre şartları ile giyime olan ihtiyaç
artmış, yeni tekstil teknikleri ortaya çıkmıştır. Giysinin kültürel işlevi, boyar maddelerin
dokuma ve örme işlemi öncesi ve sonrasında kullanılması ile daha da ileri gitmiştir.
1.1.2. Tekstilin Ülkemizdeki Yeri ve Önemi
Ülkemizde tekstil sanayi, Defterdar ve Hereke Yünlü Fabrikaları ile Bakırköy
Pamuklu Fabrikası’nın kuruluşu ile Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerinde endüstri
aşamasına ulaşmıştır. Daha sonra Sümerbank’ın kuruluşunu izleyen yıllarda tekstil sanayi
ülkemizde hızla gelişmiş, bu gelişme son yıllardaki özel sektör yatırımları ile büyük önem
kazanmıştır. Ülkemiz için özellikle çok işçi kullanılan, büyük parasal yatırımları gerektiren
bu endüstri, yalnız insanların ihtiyaçlarını karşılamak için değil, aynı zamanda ihracat
olanakları bakımından da önemlidir. Ülkemizdeki üretim maliyetlerinin düşük, kalitesinin
yüksek olması uluslararası pazarda Türk tekstil ürünlerinin rekabet şansını arttırmıştır.
LİFLER
DOĞAL LİFLER KİMYASAL LİFLER
Bitkisel Lifler
Hayvansal Lifler
Madensel Lifler
Hammaddesi
Doğal Olanlar
Hammaddesi
Sentetik Olanlar
Halı, kilim ve keçe yapımı biçimindeki tekstil, el sanatlarının ülkemizde köklü bir
geleneği vardır.
Son yıllarda Türkiye’de faaliyet gösteren özel sektör suni ve sentetik lif sanayi
genelde Bursa, Adana ve İstanbul’da yoğunlaşmıştır.1980 yılından sonra ekonomik alanda
meydana gelen değişmeler yurt dışına açılmaya yönelik bir seyir içine girerken konfeksiyon
sektöründe bir ihracat patlaması gerçekleşmiştir.
Ülkemizde meydana gelen ihracat patlamasını şu nedenlerle açıklamak mümkündür:
Ø Pamuk üretimi çok iyi değerlendirilmiştir,
Ø Ülkemizde yetmişli yıllarda kurulmuş pamuk ipliği üreten fabrikalar önemli bir
üstünlük sağlamıştır,
Ø Konfeksiyon sektörü emeğe dayalıdır,
Ø Konfeksiyon sektörünün sermayeye fazla gereksinimi yoktur,
Ø Ülkemiz, alıcı piyasalara coğrafi bakımdan yakındır,
Ø Avrupa Birliği (AB) ile olan ticari ilişkiler çok önemli bir yere sahiptir.
1.2. Tekstil Liflerinin Tanımı ve Sınıflandırılması
Belirli uzunluk ve incelikte eğilip- bükülebilen tekstilin en küçük hammaddesine “lif''
denir.
Tekstil endüstrisinde kullanılan liflerin en az 5mm. uzunluğunda olması gerekir. 5
Tekstil Lifleri
DOĞAL LİFLER KİMYASAL LİFLER
BİTKİSEL LİFLER HAMMADDESİ DOĞAL OLAN
Ø Tohum L KİMYASAL LİFLER ifleri (Pamuk)
Ø Gövde Lifleri
· Keten
· Kenevir
· Jüt
· Rami
Sak Lifler (Yaprak, Meyve Lifleri)
HAYVANSAL LİFLER
Ø Selüloz Esaslı Kimyasal Lifler
· Viskoz
· Asetat lifi
Ø Protein Esaslı Kimyasal Lifler
· Kazein
· Zein
· Soya fasulyesi
· Yer fıstığı lifleri
HAMMADDESİ SENTETİK OLAN
KİMYASAL LİFLER
Ø Örtü Lifleri
· Moher
· Kaşmir
· Keçikılı
· Deve tüyü
· Lama
· Alpaka
· Vicuna,
· Angora
Ø Salgı Lifleri
· İpek
MADENSEL LİFLER
Ø Kaya Lifleri(Asbest)
Ø Metalik Lifleri
Ø Cam Lifleri
Ø Poliamid
Ø Poliakrilonitril
Ø Poliester
Ø Poliüretan 6
1.2.1. Doğal Lifler
Dünyada çeşitli amaçlar için kullanılan liflerin %61’i bitkisel, %5’i hayvansal, %34’ü
kimyasal kökenlidir. Bitkisel lifler içinde yer alan pamuk, lif üretiminin %54’ünü kapsadığı
için endüstride önemli bir yere sahiptir.
Doğal liflerin insan sağlığı yönünden olumlu özelliklere sahip olması, yapay liflere
oranla, bu liflere olan ihtiyacı arttırmaktadır.
1.2.1.1. Bitkisel Lifler
Bitkisel lifler, sağlık ve bakım şartlarının kolay olması nedeniyle kullanım alanları en
geniş doğal liflerdir.
Tohum Lifleri
Pamuğun Elde Edilmesi ve Özellikleri
Pamuk; bir yıllık ömrü olan 1-2m. boyunda bir bitkidir. Sıcak iklimde ve fazla yağışlı
olmayan yerlerde yetişir. Pamuk bitkisinin açık sarı veya pembe çiçekleri vardır. Bu çiçekler
olgunlaşma zamanında patlayan ceviz büyüklüğünde kozalar haline gelirler. Üç-beş odacığa
sahip kozanın her bir odacığı kahve tanesi büyüklüğünde on civarında tohum taneciği içerir.
Her bir taneciğin yüzeyi çok ince tohum lifleri ile donatılmıştır. Hasat zamanı tohum lifleri
patlamış kozalardan elle veya makinelerle toplanır. Tohum ile pamuk lifi çırçır
makinelerinde yapılan çırçırlama işlemi sırasında birbirinden ayrılır. Bu lifler sıkıştırılarak
balyalar halinde eğirme tesislerine götürülür.
Şekil 1.1. Pamuk
Lif uzunluğu; kısa (26mm.), orta (27-29mm.), uzun (30-38mm.) ve çok uzun (38mm
ve daha fazla) şeklinde olabilir.
Lif inceliği; lifin uzunluğu ile doğru orantılıdır. Uzunluğu arttıkça inceliği de artar.
Kıvrım; mikroskop altında bakıldığında lifin kendi çevresinde helezonik şekilde
kıvrılmış olduğu görülür.
Renk; yetiştiği bölgeye göre değişir. Kar beyaz, beyaz, krem, gri, sarı, kahverengi
şeklinde olabilir. 7
Parlaklık; doğal bir matlığa sahiptir. Merserizasyon (gergin bir şekilde sudkostik
çözelti içerisinden geçirme) işlemi ile parlak hale getirilir.
Nem çekme özelliği; kendi ağırlığının %85’i kadar, aşırı nemli ortamda %32’si kadar
nem çeker.
Buruşma özelliği; çok buruşur.
Kopma dayanıklılığı; uzun lifler çok dayanıklıdır.
Sürtünme ve aşınma sağlamlığı; sürtünme sağlamlığı fazladır.
Sıcak tutma özelliği; çok azdır.
Zararlılara karşı dayanıklılığı; küf mantarlarından çabuk etkilenir.
Işığın etkisi; güneş ışınları belli bir süre sonra pamuğun dayanıklılığını düşürür.
Şekil 1.2. Pamuğun Görüntüsü
Pamuk Lifinden Elde Edilen Kumaşlar ve Kullanım Alanları
· Amerikan bezi · Margizet
· Patiska · Pamuk jorjet
· Basma · Etamin
· Opal · Pike
· Gazlı bez · Divitin
· Tülbent · Pazen
· Mermerşahi · Pamuk diagonal
· Organti · Poplin
· Müslin · Ekose 8
Pamuk lifi; gömlekler, bluzlar, elbiseler, etekler, iş giysileri, bebek çamaşırları,
havlular, iç giyim, telalar, perdeler, halılar, döşemelik kumaşlar, yatak takımları, eldiven,
eşarp, şapka, çorap ve ipliklerde kullanılır.
Şekil 1.3. Mikroskop Altında İncelenmesi için Hazırlanmış Pamuk Lifinin Görüntüsü
Pamuk Lifinin Bakım Özellikleri ve Kalite İşaretleri
Yıkama
95ºC’ ye kadar yıkanabilir.
Tam yıkama maddesi veya alkalik yıkama maddeleri kullanılır.
Ağartma
Klorlu ağartma yapılabilir.
Clor oksidasyon ve indirgeme maddeleri ile mümkündür.
Kurutma
Norma sıcaklıkta kurutma yapılır.
Çekme olabilir.
Ütüleme
Sıcak ütüleme (220ºC’ ye kadar)yapılabilir.
Sentetik karışımlarda daha düşük ısı uygulanır.
Şekil 1.4: Kalite İşaret
Gövde Lifleri
Bitkilerin saplarından elde edilen selülozik liflere gövde lifleri denir. En önemli gövde
lifleri keten, kenevir, jüt ve ramidir. Gövde lifleri, lif demetlerinin dayanıklılık düşük
esneklik ve farklı uzunluklarda olması ile belirgin bir özelliğe sahiptir. 9
Keten Lifinin Elde Edilmesi ve Özellikleri
Keten lifi, bir yıllık ömrü olan keten bitkisinin saplarından elde edilir. Keten bitkileri
uzun saplı, dalları az ve lifleri çok olan türdendir. Lifler gövdenin kabuk bölümünde
birbirine yapışık olarak bulunur. Olgunlaşma devresinden sonra makineler aracılığı ile
köküyle birlikte topraktan çıkartılır ve tohumlarından ayrıştırılır. Mekanik işlemlerden önce
lifleri zamklı maddelerden arındırmak için çaylama işlemi yapılır. Odunsu kısımların kırma
işlemiyle ezilmesinden sonra, kırılmış odun parçaları mengenelerden geçirilerek çırpılır.
Burada uzun ve kısa lifler ayrılır. İğne uçlu özel taraklarla tarandıktan sonra eğirme işlemi
uygulanır.
Şekil 1.5. Keten Lifi
Lif uzunluğu; lif demetlerinin uzunluğu 30-90 cm. iken tek lif uzunluğu 2-4 cm.
arasındadır.
Kıvrım; düz ve kıvrımsızdır.
Renk; mat sarı, gümüşi gridir,ağartma işlemleriyle beyazlatılabilir.
Parlaklık; düz yüzeyinden dolayı hafif parlaktır.
Nem çekme özelliği; yüksektir. Nemli havada kendi ağırlığının %23’ü kadar nem
çeker.
Buruşma özelliği; çok fazladır.
Kopma dayanıklılığı; çok yüksektir. Yaş kopma dayanıklılığı, kuru kopma
dayanıklılığından %10 daha fazladır.
Sürtünme sağlamlığı; pamuğa göre daha azdır.
Aşınma sağlamlığı; az aşınır.
Sıcak tutma özelliği; sıcak değil serin tutar. 10
Şekil 1.6. Mikroskop Altında İncelenmesi için Hazırlanmış Keten Lifi
Keten Lifinden Elde Edilen Kumaşlar ve Kullanım Alanları
Ø Çuval bezi
Ø Düz keten
Ø Desenli keten
Keten lifi; yazlık tropik giysiler, yatak ve masa takımları, mendiller, perdeler, sanatsal
dokumalar, cilt bezleri, resim tuvalleri, keten ayakkabılar ve tela olarak kullanılır.
Keten Lifinin Bakım Özellikleri ve Kalite İşaretleri
Yıkama
60ºC’ ye kadar yıkanabilir.
Renkliler için kullanılan yıkama maddesi ile yıkanmalıdır
Ağartma Sadece beyaz keten bezi klorla kolayca ağartılır.
Kurutma Klorlu kurutma yapılmaması tavsiye edilir.
Ütüleme
Sıcak ütüleme (220ºC’ ye kadar) yapılabilir fakat çok iyi nemlendirilmesi
gerekir. 11
Şekil 1.7. Saf Keten İşareti
Kenevir
Kendir adı da verilen bir tekstil bitkisidir. Ekiminden 120-140 gün sonra hasadı
yapılır. Ketende olduğu gibi lif hücreleri, kabuk kısmında demetler halindedir. Lif üretimi
ketende olduğu gibi çürütme, dövme ve taraklama işlemleri ile gerçekleştirilir. Lif uzunluğu
40-45mm’ dir. Parlak sarı veya esmer renklidir. Kenevir devlet kontrolünde üretilir; çünkü
dişi kenevirde esrar adı verilen uyuşturucu bir madde salgısı vardır. Genellikle halat, urgan,
yelken, çadır bezi, çuval yapımında ve halının çözgü ipliğinde kullanılır.
Jüt
Jütün gövdesinde lif hücreleri demetler halinde bulunur. Jüt lifinin üretimi, çürütme
yöntemi ile yapılır. Çürütme sonunda lif demetleri gövdeden elle soyularak ayrılır. Elde
edilen liflerin boyu 18-25 cm’dir. İlk elde edildiğinde açık sarı olan lifler zaman geçtikçe
açık kahverengiye döner. Esnekliği azdır. Dayanıklılığı keten ve kenevirden daha düşüktür.
Jüt lifinin büyük bir kısmı çuval, ip, sicim ve örtü kumaşları, yapımında kullanılır.
Rami
Lif hücreleri, bitkinin gövdesinde, kabuk kısmının hemen altında yer alır. Hücreler
demet halinde değil, tek tek dizilmiş şekildedir.
Bitkilerin yaprakları sararmaya başladığında hasadı yapılır. Bitki henüz yaşken kabuk
kısımları bir bıçak yardımıyla sıyrılarak elle veya makinelerle temizlenir. Üzerindeki zamksı
maddenin uzaklaştırılması için çürütme işlemi uygulanır. Kimyasal maddelerle veya
mikroorganizmalarla yapılan zamk giderme işlemi yapılır. Lifler yumuşayarak daha iyi
eğrilebilir hale gelir.
Çeşitli yerel giyim eşyaları, döşemelik kumaşlar, ip ve halat yapımında kullanılır. 12
Kenevir, Jüt, Rami Liflerinin Bakım Özellikleri
Yıkama Ağartma Kurutma Ütüleme
40ºC’ ye kadar
yıkanabilir.
Ağartma yapılmaz Kurutma
yapılmaması
tavsiye edilir.
(180ºC ‘ye
kadar)yapılabilir.
Sak Lifler
Sak lifler bitki yapraklarından ve meyvelerinden elde edilen lifler olmak üzere iki
çeşittir.
Yaprak Lifleri
Yaprak liflerinden sisal bitkisi 7-8 yaşına geldiğinde lif üretimi için kullanılır. Taze
yapraktan çürütme yöntemi ile lif elde edilir. Sisal lifleri birbiri ile yapışık halde bulunan
hücre demetleri şeklindedir. Rengi beyazdan sarı–kahveye doğrudur. elyafta küçük
gözenekler olduğundan nem çekme özelliği iyidir. Sağlamlığı ve tuzlu suya karşı
dayanıklılığı oldukça fazladır. Gemi halatlarında, halı, örme işlerinde, tarımda ve
denizcilikte bağlama malzemesi olarak kullanılır.
Manila Keneviri
Manila keneviri lifleri yaprak kınları içinde demetler halinde bulunur. Bitki
çiçeklenmeye başladığında hasad edilir. Lifler yaprak kınından sıyırma ile ayrılarak güneşte
kurutulur. Beyazdan kahveye giden renkli liflerden parlak ve sağlam lifler elde edilir. Nem
çekme özelliğinin az ve sağlamlığının fazla olmasından dolayı yelken bezleri, gemi halatları
yapımında kullanılır. Kaba dokuma kumaşlar ve yastık dokuma kumaşlar da yapılır.
Meyve Lifleri
Hindistancevizi Lifi
Hindistancevizi meyvesinin üstünü örten lifli tabakadan elde edilir. 6-12 ay nehirlerde
bekletilir. Yapışkan maddeden arınan liflerin bulunduğu kabuklar kurutulur ve lif
kabuklardan odun tokmaklarla dövülerek ayrılır. Hindistancevizi lifinin rengi açıktan koyu
kahveye doğru gider. Bu liflerin enekliği fazladır, suya karşı dayanıklıdır. Halı, hasır, paspas,
fırça, gemi halatı yapımında kullanılır. 13
Şekil 1.8
1.2.1.2. Hayvansal Lifler
Hayvanlardan elde edilen liflere ''hayvansal lif'' denir. Hayvansal lifler elde edilme
şekillerine göre ikiye ayrılır.
Ø Örtü lifleri (kıl kökenli lifler)
Ø Salgı lifleri
Örtü Lifleri (Kıl Kökenli Lifler)
Yün
Şekil 1.9
Yünün Mikroskop Altında Enine Kesit Görünüşü
Koyunların vücutlarını örten yumuşak ve kıvırcık liflere ''yün'' denir. Protein molekül
zincirlerinden meydana gelen ve insan saçına çok benzeyen bir liftir. Protein molekül
zincirleri fibrilleri, fibriller ise demetler halinde hücrenin içini oluşturur. Lif yüzeyi incecik
pulcuklardan oluşmaktadır.
Sağlıklı koyunun yünü kırkılarak kaliteye göre ayrılır. Yıkama ve karbonizasyon
işlemi uygulandıktan sonra eğirme işlemine geçilir. Üç şekilde eğirme işlemi uygulanır.
Bunlar kamgarn, yarı kamgarn ve ştrayhgarndır.
Renk; hayvanın cinsine göre değişir.
Parlaklık; lif yüzeyindeki pulcukların büyüklüğüne göre parlaklığı değişir. İnce
yünler daha mat, kalın yünler daha parlaktır.
Nem çekme özelliği; su buharı şeklinde kendi ağırlığının % 40’ı kadar nem çeker. 14
Buruşma özelliği ve elastikiyet; doğal lifler arasında en az buruşma özelliğine sahip
liftir. Ütü tutma özelliği iyi değildir.
Kopma dayanıklılığı; çok azdır. İncelikle doğru orantılıdır.
Sürtünme sağlamlığı; lif yüzeyindeki pulcuklar yüzünden azdır.
Isı tutma özelliği; çok sıcak tutar.
Haşerelere karşı dayanıklılığı; güvelere karşı korunmasızdır.
Keçeleşme; nem, ısı ve basıncın etkileşmesiyle lifin yüzeyindeki pulcukların birbirine
geçmesi ve birbirinden ayrılmamasıdır.
Yün Lifinden Elde Edilen Kumaşlar ve Kullanım Alanları
Fresko Çuha
Muflon Şerj(şayak)
Keçe Yün krep
Şevyot Aba
Alpaka Filafil
twid
Şekil 1.10
Mikroskop Altında İncelenmesi için Hazırlanmış Yün
Kıl kökenli lifler; elbiseler, kazaklar, manto, takım elbise, çorap, eldiven, bere, şapka,
kravat, şal, halı, mobilya döşemeleri, angora yünü de iç giyim yapımında kullanılır. Ayrıca
romatizma vb. hastalıklarında tavsiye edilen örgülerin yapımında da kullanılır.
Yün Lifinin Bakım Özellikleri ve Kalite İşaretleri
Yıkama Ağartma Kurutma Ütüleme
Yıkama ısısı en çok
30ºC’ye kadar, elde
yıkama ile
yapılmalıdır. Nötr ya
da yün yıkama
maddeleri
kullanılmalıdır.
Ağartma yapılmaz.
Sadece indirgeme
maddeleriyle
yapılabilir.
Normal sıcaklıkta
kurutma yapılır.
Çekme olabilir.
Buharlı ütü
kullanarak
160ºC’ye kadar
ütülenebilir. 15
Şekil 1.11: Saf Yünün Kalite İşaretleri
Keçi Türü Hayvanlardan Elde Edilen Lifler
Ø Moher (Mohaır,Tiftik)
Ankara keçisinin uzun, parlak ve yumuşak tüylerinden elde edilir. Hafif kıvrımlıdır.
Uzunlukları 120-300 mm. kadardır. Lif üzerinde bulunan pullar geniş ve ince olduğundan
ipeksi parlaklığa ve yumuşaklığa sahiptir.
Döşemelik kumaşlar, kadın -erkek giyim kumaşları, örme kumaşlar ve battaniye
yapımında kullanılır.
Ø Kaşmir
Kaşmir keçisinden elde edilir. 40-90-mm. uzunluğunda liflere sahiptir. Gri, açık veya
koyu kahverengi, nadiren de beyaz renklidir. Üst taraftaki kaba kıllardan ip, çuval ve kilim
yapılır. Alt taraftaki ince liflerden ise yumuşak, sıcaklık hissi veren kumaşlar yapılır. Şal
,atkı ve kuşak yapımında kullanılır.
Ø Keçi Kılı
Keçi kılı, kaba, sert ve kıvrımsızdır. Kumaş yapımında değil kilim, çadır bezi, kalın
bezler, hallı yapımında kullanılır.
Deve Türü Hayvanlardan Elde Edilen Lifler
Ø Deve Tüyü
Derinin en üst tarafında kaba ve bunun altında ince tüyler bulunur. Bu ince tüyler
elbiselik ve palto yapımında kullanılır. Orijinal rengiyle (açık kahve rengi) değerlendirilir.
Çok sıcak tutar, su itici özelliği yüksektir. 16
Şekil 1.12 Veve Tüyü
Ø Lama
Deve türü olan lamadan alınan lifler kalın ve uzundur. Beyaz, kızıl kahve, siyah ve
kahverengidir. Bunlardan kalın kumaşlar dokunur.
Şekil 1.13 Lama
Ø Alpaka
Alpaka isimli deve türünden kırkım yoluyla elde edilen lifler, tiftik yününe benzer.
Yün eğirme sistemleriyle iplik haline gelir. Beyazdan kahverengi-siyaha kadar olan renkleri
mevcuttur. Kazak, elbiselik kumaşlar ve iç çamaşırı yapımında kullanılır.
Şekil 1.14 Alpaka 17
Ø Vikunya (Vıcuna)
Yabani bir deve türünden avlanmayla elde edilir. Bunun için ticari değeri de yüksektir.
Çok ince, yumuşak ve parlak liflere sahiptir. Beyaz, kızıl ya da tarçın rengindedir.
Tavşandan Elde Edilen Lif
Ø Angora
En kalitelisi Ankara civarında yetiştirildiğinden Angora ismini almıştır. Tavşan
derisinin üst kısmı sert, kıvrımsız ve uzun kıllar altında ince, yumuşak, kıvrımlı ve kısa lifler
vardır. Tavşandan bu ince tüyler taranarak alınır. Çok sıcak tutar. Dayanıksız olmasından ve
çok zor eğrildiğinden (iplik haline getirildiğinden) dolayı koyun, keçi, küçük deve yünü veya
sentetik liflerle karıştırılarak kullanılır. Romatizma, siyatik ve diğer hastalıklarda tavsiye
edilen örgülerde, iç giyimde, fötr şapka gibi ince keçe kumaşların yapımında kullanılır.
Şekil 1.15 Angora
Diğer Hayvanlardan Elde Edilen Lifler
Ø YAK YÜNÜ: Gri, kızıl, kahve ve kırçıllı renklerden meydana gelmiştir. Elde
edilen kıllar uzundur.
Ø KUNDUZ YÜNÜ: Gri, mavi ve kahve renktedir. ipeksi incelikte tüylere
sahiptir.
Ø SU SAMURU YÜNÜ: koyu kahverengi ve taba rengindedir. İnce bir tüy
yapısına sahiptir.
Ø SIĞIR KILI: Kısa, dik liflerdir. Kızıl-kahve, siyah-kahve, siyah-beyaz, kahvebeyaz renkleri vardır.
Ø AT KILI: Sert, çok esnek ve dayanıklıdır. Esnek telaların üretiminde ve atkı
yününde manto ve elbiselere form vermek için kullanılır.18
İnce Kıl Kökenli Liflerinin Bakım Özellikleri
Yıkama Ağartma Kurutma Ütüleme
Yıkama ısısı en çok
30ºC’ye kadar elde
yıkama yapılır.
Nötr ya da yün
yıkama maddeleri
kullanılmalıdır.
Ağartma
yapılmaz.
Normal sıcaklıkta
kurutma yapılmaz.
Çekme olabilir.
Perkloretilen ile
kuru temizleme
yapılır.
160ºC’ ye kadar
ütülenebilir
Bakım işaretleri için tabloya bakınız.
Salgı Lifleri
Ø İpek
İpek, doğal lifler arasında önemli bir yer tutar. Doğal ipek özel olarak yetiştirilen
ipekböceğinden elde edilir. Dünyaya Çin'den yayılan ipek Osmanlı döneminde Bursa'ya
gelmiştir.
İpek böceğinin salgısıyla meydana gelir. İpek böceği(krizalitler) kaynar suyun
içerisinde, soğukta veya basınçla öldürülür. Sırasıyla sıcak ve ılık banyoya kozalar atılır. Bu
sırada koza içerisindeki iplikleri birbirine yapıştıran madde yumuşar. Hareket halinde
bulunan fırçalar, iplik ucunu yakalayarak kozadan ipliği çözer. Çıkrık üzerine sarılan life
''ham ipek'' denir.
Ham ipek üzerindeki yapıştırıcı madde, liflerin sert ve mat olmasına sebep olur. İpek
iplik ve kumaşların en önemli özelliği olan parlaklık ve yumuşaklığı elde etmek için pişirme
işlemi uygulanır. Pişirme işleminde ipeğin yapısındaki yapıştırıcı madde (serisin) bir sabun
banyosu ile arındırılır. 19
Zamk uzaklaştırıldığında ipek elyafı yada kumaş, kendine özgü krem-beyaz renge,
mükemmel bir parlaklığa ve lüks bir yumuşaklığa sahip olur. Pişirme işlemde ortalama
%25’e varan ağırlık kaybı meydana gelir. Ağırlığının %25' ini kaybeden ipeğe mineral
maddeler, metal tuzlar, yapay reçineler emdirilerek elyafın şişmesi ve daha hacimli olması
sağlanır.
Lif uzunluğu ''Çıkrık ipeği'',1000m. uzunluğa sahip bir flamenttir (kesiksiz elyaf).
Çıkrık ipeğinin artıklarından elde edilen ''şap ipeği'', 5-25 cm.’dir. Şap
ipeği artıklarından elde edilen ''buret ipeği''nin uzunluğu da 2-5 cm.
arasındadır.
Lif inceliği İpek doğada bulunan en ince liftir.(1-4 dtex)
Kıvrım Kıvrımsız ve düzdür.
Renk ''Ham ipek'',sarı; pişirilmiş ''çıkrık ipek'', duru beyaz;''yabani ipek'' ler,
bej, kızıl, yeşil, kahve renktedir.
Parlaklık Ham ipek, üzerindeki tutkal yüzünden mat ve solgun; pişirilmiş çıkrık
ipeği, güzel bir parlaklığa sahip; buret ipeği, kısa liflerden dolayı
mattır.
Nem çekme
özelliği
Kendi ağırlığının %25’i kadar nem çekmesine rağmen ıslaklık
hissedilmez
Buruşma
özelliği
Pişirilmiş ipek çok esnektir, buruşmaz, kendine has döküme sahiptir.
Ağırlaştırma işlemi fazla yapılmış olan ipek çok buruşur hatta
kırılabilir.
Haşerelere
karşı korunma
ve küflenme
Çok kirlenmedikçe olumsuz yönde etkilenmezler. Yüksek
dirençlidirler.
Ter haslığı Çok hassas olduğu için ya çok bol kesilmeli ya da ter emici yüzeyler
eklenmelidir.
Işık haslığı Çok hassastır rengi atabilir. Kuvvetli ışık ipeği, pamuk ve yünden daha
çabuk yok eder.
Kopma
dayanıklılığı
Çok ince olmasına rağmen çok dayanıklıdır. Islandıkça bu dayanıklılık
azalır
Sürtünme ve
aşınma
sağlamlığı
Çok kaygan olduğu için çok dayanıklıdır.
Isı tutma
özelliği
Kışın sıcak, yazın serin tutar.20
İpek Lifinden Elde Edilen Kumaşlar ve Kullanım Alanları
taftalar tüller
serj ve diagonaller gazlar(ipek vual vb.)
satenler desenli ipekliler
armürle fantezi ve egzotik ipekliler
kadifeler kravat ve korse yapılan ipekliler
tüylü (havlı,pürüzlü)iplikler mobilyacılıkta kullanılan ipekliler
krepler
İpek lifi; şık ve zarif giysiler, bluzlar, erkek gömlekleri, şal, baş örtüsü, ipek çorap,
kravat, gecelik, iç çamaşırı, perde, yastık yüzleri, halı, abajur, dikiş iplikleri, daktilo yazı
şeritlerinin yapımında kullanılır.
İpek Lifinin Bakım Özellikleri ve Kalite İşaretleri
Yıkama Ağartma Kurutma Ütüleme
30ºC’ de ve sık sık
temizlenmelidir. Elle
yıkama yapılmalıdır.
Alkalilere karşı çok
hassas olduğundan
nötr veya özel yıkama
maddeleriyle
temizlenmelidir.
Oksijene karşı
hassas olduğu
için ağartma
işlemi sadece
indirgeme
maddeleriyle
yapılabilir.
Kurutma makinelerinde
kurutulmamalıdır.
Ütülemeye uygun
nemliliğe kavuşana kadar
bez üzerine serilerek
kurutulmalıdır.
Ham ipek, 130;
pişirilmiş ipek,
160ºC’ ye kadar
ütülenebilir.Kuru
olarak,su
püskürtülmeden
ütülenmelidir.
1.2.1.3. Madensel Lifler
Madensel lifler, organik (doğal) olmayan maddelerden elde edilen liflerdir. İnce tel
haline gelebilecek madensel maddelere, çeşitli kimyasal işlemler uygulayarak elde edilir. En
önemlileri:
Ø Kaya lifleri(Asbest)
Ø Metalik lifler
Ø Cam lifleridir21
Şekil 1.16
Madensel Lifler ve Kimyasal Lifler için Kullanılan Delikli Aparat ( Düze)
Kaya Lifleri
Söndürülemeyen, yok edilemeyen anlamına gelir. Asbest lifi serpentine ve hornblende
kayaları arasında bazen enine bazen de boyuna damarlar halinde bulunur. Kayadan damarlar
halinde bulunan lifi kayadan ayırarak ve gerekli işlemlerden geçirilerek elde edilir.
Özel değirmenlerde öğütülür. Taş, toprak gibi yabancı maddelerden ayrılır.
Dayanıklılığı fazla, elastikiyeti azdır. Yumuşak tutumlu, dokunulduğunda yaylıymış gibi bir
his uyandırır. 1150-1500 ºC’ de eriyebilir. Yüzeyleri pürüzsüzdür.
Asbestin en önemli özelliği asitlere ve ateşe karşı dayanıklı oluşudur. Kanserojen
etkisi olduğundan, cilde direkt temas eden malzemelerde artık kullanılmamaktadır. Döküm
ve kimya fabrikalarında çalışan işçilerin elbiselerinin ve gömleklerin yapımında kullanılır.
Metalik Lifler
Metalik lifler, altın, gümüş, bakır, nikel ve alüminyum madenlerinden yapılan
çubukları, çekerek ve mümkün olduğunca incelterek elde edilir. Diğer yapay liflerin
üretilmesi gibi yumuşatılarak ve delikli aparatlardan(düzelerden) geçirilerek üretilir. Elde
edilen rulo şeklindeki lif 0,2-0,8 mm. kesilerek metalik elyaf meydana gelir.
Özel olarak inceltilen madensel liflerin nakışta iplik olarak kullanılan türüne, sırma;
ipek, pamuk veya naylon iplikler üzerine sarılan türüne, sim denir. Metalik iplikten yapılmış
kumaşlar düşük sıcaklıklarda yıkanır ve ütülenir. Dekorasyonda ve fantezi giyim eşyalarının
dokunmasında; ayrıca ayakkabı, aksesuar, kurdelelerde kullanılır. Bu tür iplikler genellikle
kumaşın bütününde değil, bir kısmında dekoratif amaçlı kullanılır.
Cam Lifleri
Cam lifleri hammaddesi cam olan yapay elyaftır. Eritilmiş camın, tekstil elyafı olarak
kullanılması için gerekli esnekliğe sahip olması ve yeterli incelikte çekilmesi gerekir.
Yüksek sıcaklıkta (1200-1400ºC’ de) eritilen elyafı flament haline getirmek iki şekilde olur.
Birincisi, delikli tanklardan aşağı indirilmesi; diğeri, basınçlı su püskürtülmesi yoluyladır.
Daha sonra sarım işlemi uygulanır. En önemli özelliği yanmamalarıdır. 22
Dayanıklılığı ve gün ışığına karşı direncinden dolayı, perde ve döşemeliklerde;
yanmazlık özelliğinden dolayı ise toplumsal yerlerin(gemi, tren, uçak, tiyatro, sinema gibi)
perde, dekor, koltuk döşemelerinde ve masa örtülerinin yapımında kullanılır. Cam lifleri,
kolay yıkanır, çekmez, leke tutmaz. Ütülemeye gerek yoktur. Güve ve bakterilerden
etkilenmezler. Elektriği iletmezler.
1.2.2. Kimyasal Lifler
Kimyasal lifler iki şekilde elde edilir. Bunlardan biri doğal maddelerden elde
edilenler, diğeri ise kimyasal sentez yoluyla elde edilenlerdir.
Şekil 1.17
Mikroskop Altında İncelenmesi için Hazırlanmış Kimyasal Lif
Kimyasal Lifler
Hammaddesi Doğal Olan Kimyasal Lifler
( Rejenere Lifler)
Hammaddesi Sentetik Olan Kimyasal
Lifler
1- Selüloz Esaslı Kimyasal Lifler
-Viskoz/Modal Lifi
-Asetat Lifi
2- Protein Esaslı Kimyasal Lifler
-Kazein Lifleri
-Zein Lifleri
-Soya Fasulyesi Lifleri
-Yer Fıstığı Lifleri
1- Poliamid Markaları (PA)
-Perlon Lifi
-Nylon Lifi
2- Poliakrilonitril Markaları (PAN)
-Dralon Lifi
-Orlon Lifi
3- Poliester Markaları (PES)
-Trevira Lifi
-Diolen Lifi
-Dunova Lifi
4- Poliüretan Markaları (PUR)
-Lycra Lifi
-Dorlastan Lifi
-Elastan Lifi 23
1.2.2.1. Doğal Maddelerden Elde Edilen Kimyasal Lifler
Doğal kaynaklardan birtakım fiziksel ve kimyasal yöntemlerle lif haline getirilebilen
bileşime ''rejenere'' lifler denir.
Şekil 1.18
Tek Kat Kimyasal Lifin Mikroskop Altında Görünüşü
Selüloz Esaslı Kimyasal Lifler
Ø Viskoz/Modal Lifi
Selüloz hammaddesinden elde edilir ve öncelikle saflaştırma işlemi uygulanır. Viskoz,
devamlı (flament) lif halinde elde edildikten sonra floş adı verilen iplik olarak üretilir.
Viskon ipek taklidi kumaşların dokunmasında kullanılır. Yünlü kumaşlarda efekt ipliği
olarak ucuz kumaş yapımında kullanılır.
Viskozun kesilmiş haline ‘’viskon’’ denir. Kimyasal özellikleri pamuğa benzer.
Pürüzsüz bir yüzeyi vardır. Viskoz kendi ağırlığının %35’i kadar nem çekebilir. Çok
buruşur. Kuru halde pamuk kadar dayanıklı olmasına rağmen ıslandığında %40 oranında
dayanıklılığını yitirir. Haşerelere karşı dayanıklılığı düşüktür, kalıcı lekeler oluşabilir (sandık
lekesi).Serin tutar. İç-dış giyimde, döşemelik kumaşlarda, astarlık ve perdelik kumaşlarda
kullanılır.
Ø Asetat Lifi
Saf selülozdan, odun hamurundan, pamuk artıklarından flament halinde belirli
kimyasal işlemler uygulanarak elde edilir. Uzun süre suda bekletildiğinde parlaklığını yitirir.
Asetat lifi kendi ağırlığının %6’sı kadar nem çekebilir. Çok esnek olduğundan neredeyse hiç
buruşmaz. Kuru haldeki kopma dayanıklılığı azdır. Yaş haldeyken bu oran%30 daha düşer.
Düşük dayanıklılığına rağmen dökümlü ve yumuşak olduğundan kullanıma uygundur.
Haşerelere karşı dayanıklılığı düşüktür, kalıcı lekeler oluşabilir (sandık lekesi). İç çamaşırı,
pelüş, kadife, elbiselik, astarlık kumaşlarda ve fantezi bükümlü ipliklerin yapımında
kullanılır. 24
Protein Esaslı Kimyasal Lifler
Hayvansal ve bitkisel kaynaklı olabilir. Protein karışımın çözelti içine püskürtülmesi
ile elde edilir. Dört çeşittir. Bunlar;
Ø Kazein elyafı
Ø Zein elyafı
Ø Soya fasulyesi elyafı
Ø Yerfıstığı elyafıdır.
Ø Kazein Elyafı
Kazein elyafının hammaddesi olan süt, pıhtılaştırılarak suyu çözülür. Geri kalan kısım
toz haline getirilir. Kimyasal maddelerle çekilerek olgunlaşmaya bırakılır. Sertleştirilir,
yıkama ve kurutma işlemiyle elyaf elde edilir. Yün ile karıştırılarak kullanılır. Yüne
dolgunluk, yumuşaklık, sıcak tutum özelliği kazandırır.
Ø Zein Elyafı
Mısır taneciklerinden çözelti elde edilir. Dinlenmeye (olgunlaşmaya) bırakılır. Çözelti
delikli aparatlardan (düzeden) geçirilerek asetik banyoda katılaştırılır. Pamuk, naylon, rayon
gibi liflerle kullanılarak yumuşaklık, sıcaklık özelikleri kazandırır. Elbiselik kumaşlar, örme
eşyalar, çorap,battaniye gibi mamullerin üretiminde karışım olarak kullanılır.
Ø Soya Fasulyesi(Sılkool)
Soya fasulyesindeki yağ uzaklaştırılarak posa haline getirilir. Üzerindeki protein
ayrıştırılır. Sıvı haldeki elyaf (çözelti) delikli aparatlardan (düzeden) geçirilerek germe ve
çekmeyle flament (kesiksiz elyaf) haline getirilir. Yün benzeri üretilip yünün kullanıldığı
alanlarda kullanılır.
Ø Yer Fıstığı (Ardil)
Soya fasulyesindeki yöntemle flament (kesiksiz elyaf) oluşturulur. Yün benzeri
üretilip yünün kullanıldığı alanlarda kullanılır.
1.2.2.2. Sentetik Maddelerden Elde Edilen Kimyasal Lifler
Bu lifler kimyasal sentez yoluyla elde edilirler. Yapılarında doğal lif yoktur.
Laboratuarlarda hazırlanan bu maddeler, lif haline getirilebilecek yapıya sahip olmalıdır.
Sentetik maddelerden elde edilen kimyasal liflerin hammaddesi petrol, taş kömürü ve
kimyasal ilavelerdir. Kimyasal yollarla ayrıştırılan tanecikler, eritilir veya çözündürülür.
Delikli aparatlardan (düzeden) presleyerek geçirilir. Soğutma odasında katılaştırılarak
kesiksiz elyaf (flament) oluşturulur. Germe ve üç şekilde yapılan çekim yöntemi (yaş çekim,
kuru çekim, erimiş halde çekim ) uygulayarak lif bobinlere sarılır. Sentetik liflerin özelikleri
üretimi sırasında amacına uygun olarak belirlenir. 25
Poliamid Markaları (Pa)
PA lifleri tüm sentetik lifler arasında en çok nem çekme (%3-8,5) özelliğine sahip
liftir. Isı altında oluşan buruşukluklar kalıcı olur.
Kopma ve aşınma dayanıklılığı fazladır. Isı tutma özelliği iyidir. Bakımı kolaydır, çabuk
kurur, formunu korur. Işığa dayanıklı değildir. İnce çoraplar, mayo, spor giysileri, süveter,
yelken, balık ağları ve duvardan duvara halı, bukleli iplik, iç çamaşırları ve tekstil
ürünlerinin ve yapımında kullanılır.
Şekil 1.19. Poliamid
Poliakrilonitril (Pan)
PAN lifi, %2’nin altında nem çekme özelliğine sahip bir liftir. Isı altında oluşan
buruşukluklar kalıcı olur. Kopma ve aşınmaya karşı dayanıklılığı azdır. Çok iyi ve kabarık
şekilde tekstürize edilebildiğinden iyi ısı tutma özelliğine sahiptir. Haşerelere, gün ışığına ve
neme karşı dayanıklıdır. Hafiftir, çabuk kurur ve bakımı kolaydır. Yüne benzer olmasına
rağmen keçeleşmez. Haşerelere karşı dayanıklıdır. Parlak bir yapısı vardır. Tente, eşofman,
döşemelik kumaşlar, masa örtüleri, halılar, battaniyeler, örgü iplikleri, erkek ve kadın triko
giysileri yapımında kullanılır.
Poliester Markaları(Pes)
PES lifi tüm sentetik lifler arasında en az nem çekme(%0,3-0,5) özelliğine sahip liftir.
Isı altında oluşan buruşuklukları kalıcı olur. Kopma ve aşınma dayanıklılığı fazladır. Bakımı
kolaydır, çabuk kurur, çekmez. Haşerelere karşı dayanıklıdır. Elastiktir. Zorlanmalara
dayanıklıdır. Tekstürize edilmediyse ısı tutma özelliği azdır. Çok ince biçimde
çekilebildiğinden çok hafif bir liftir. Tek başına kullanılabildiği gibi de yün, pamuk ve
ketenle karışık olarak kullanılabilir. Bunlardan tül tafta, saten ve organze gibi kumaşlar
yapılır. Bayan ve erkek giyimi, tül, yorgan için dolgu malzemesi olarak, kravat, halı,
dekoratif kumaş, stor, yelken ve dikiş ipliğinin yapımında kullanılır.
Poliüretan Markaları(Pur)
Özellikle poliüretan esaslı elastan lif son yıllarda büyük önem kazanmıştır. Elastan
lifinin esneklik ve yırtılma direnci çok yüksektir. Lif yırtılmadan %500-800m. uzatılabilir ve
kuvvetin kaldırılmasından sonra tekrar başlangıçtaki boyutuna döner. PUR, korse, mayo,
çorap lastiği, spor elbisesi, çorap ve döşemelik kumaşların yapımında kullanılır. 26
Sentetik Liflerden Oluşan Tekstil Yüzeylerin Bakım Özellikleri
Yıkama &l
