Ham tekstil malzemeleri görünüş ve kullanışlılık açısından satılabilir durumda değildirler. Bunların albenisini ve kullanışlılığını arttırarak satışa hazır duruma getirme işlemlerinin tümüne terbiye denir. Terbiye işlemlerini basit olarak şöyle sınıflandırabiliriz.
.jpg)
1-Ön Terbiye
2-Renklendirme
2.1-Boyama
2.2-Baskı
3-Apre ( = Bitim )
3.1-Mekanik Apre ( = Kuru Apre )
3.2-Kimyasal Apre ( = Yaş Apre )
Geniş anlamda " terbiye " terimi yukarıdaki işlemlerin hepsini kapsar. Fakat genellikle daha dar anlamda sadece 3. basamağı yani mekanik ve kimyasal apre işlemlerini ifade etmekte kullanılır.
1- ÖN TERBİYE :
Kumaşım dokuma tezgahı veya örgü makinasındançıktıktan sonra boyanma ve / veya basılmaya hazır duruma gelene kadar gördüğü işlemlerin tümüne ön terbiye denir.
Ön terbiyenin, terbiye teknolojisindeki önemi büyüktür. Çünkü terbiye edilen tekstil malzemelerinin hemen hepsi ön terbiyeye uğrarlar ve ön terbiyeyi takip eden basamaklarda özellikle boyama ve baskıda görülen hataların yaklaşık % 60-70 ' i yanlış veya yetersiz ön terbiyeden kaynaklanır.
1-1 PAMUĞUN ÖN TERBİYESİ :
Pamuk tekstil lifleri içinde en eski ve bolluğu, ucuzluğu, yıkama özelliklerinin mükemmelliği, mukavemeti, ömrü bakımından en önemli tekstil lifidir. Ancak, pamuğun boyanıp / basılabilir hale gelmesi diğer liflerin çoğuna göre deha fazla ön muamele gerektirir. Bu nedenle pamuklu mamullerin ön terbiyesi özel bir önem taşır.
Düzgün bir ön muamele ile pamukta elde edilen başlıca özellikler şunlardır:
· Haşıl, çöpel, pektin, mum, katalitik maddeler gibi safsızlıkların düzgün şekilde ekstraksiyonu,
· Düzgün bir beyazlık derecesi,
· Boya nakli için düzgün şekilde şişmiş lifler,
· Sabit bir pH,
· Düzgün bir artık nem yüzdesi,
· Düzgün bir su emme yeteneği,
Düzgün bir ön terbiye ve dolayısıyla renk verimi ve tekrarlanabilirliğe etki eden başlıca faktörler şunlardır:
· Makine parkı ve dolayısıyla uygulanan ön terbiye metodu,
· Takip edilen proses basamakları,
· Uygulanan reçeteler ve çalışma şartları ( sıcaklık, zaman, vb. )
Pamuğun ön terbiyesinden amaç ekstraksiyonyoluyla selülozu üzerindeki safsızlıklardan temizleyerek hidrofil kılmak ve bileşimindeki doğal boya maddeleri oksitleyerek rengini ağartmaktır. Pamuğun ortalama bileşimi aşağıdaki gibidir. Öte yandan dokuma prosesinden önce dokuma işlemini kolaylaştırmak için çözgü ipliklerine uygulanan haşıl da selülozdan uzaklaştırılması gereken safsızlıklardandır. Haşıl miktarı ham kumaş ağırlığının ortalama % 8-10 ' u kadardır. ( Bu rakam % 15 'e kadar da çıkabilir ). Tekstil malzemeleri üretim sırasında bulaşan kir ve makine yağlarını da ihtiva eder.
Standart bir ön terbiye üç ana proses basamağından oluşur. Bu basmaklar ve amaçları şöyle özetleyebiliriz:
Prosese Amacı
Haşıl sökme - Haşılı parçalama ve uzaklaştırma
- Selülozu ön pişirme
Alkali ile Muamele ( pişirme ) - Yabancı maddeleri liften uzaklaştırma
- Selülozu şişirme
- Tohum Kabuğunu çözme
Ağartma - Lifteki renkli maddeleri parçalama
- Tohum kabuğunu uzaklaştırma
Özel makineler gerektiren yakama ve merserizasyonu dışındaki ön terbiye işlemlerini ( haşıl sökme, pişirme, ağartma ) aynı tip makinelerde yapmak mümkündür. Bu makinelerin bir kısmı kesikli ( = parti usulü ), bir kısmı yarı kesikli ( = yarı kontinü), bir kısmı da kesiksiz ( = kontinü) çalışmaya uygundur. Bu nedenle mevcut makine parkına bağlı olarak ön terbiye prosesleri kesikli, yarı kesikli ve kesiksiz prosesler diye sınıflandırılır.
Ön terbiye prosesleri, kumaşın halat veya açık ende muamele edilişine bağlı olarak açık ön terbiye metotları ve halat halinde ön terbiye metotları diye de sınıflandırılabilir.
Gerek halat halinde, gerek açık enli olarak pamuklu kumaşı kesikli, yarı kesikli veya kesiksiz işleyen çok çeşitli ön terbiye makineleri veya sistemleri vardır. Bunların başlıcalarını şöyle sıralayabiliriz.
1- Açık-en muamele sistemleri ;
a- Kesikli çalışanlar ( jigger)
b- Yarı kesikli çalışanlar ( coldpad-batch= emdirme - soğuk bekletme pad - roll= emdirme - sıcak bekletme sistemleri )
c- Kesiksiz çalışanlar ( pad- steam = emdirme - buharlama sistemleri )
2- Halat halinde muamele sistemleri ;
a- Kesikli çalışanlar ( Haspel, kazan,overflowve jetler )
b- Kesiksiz çalışanlar ( J-Boxsistemleri )
Bu sistemlerin temel özellikleri aşağıda kısaca özetlenmiştir:
1- Başlıca Açık - En muamele Sistemleri :
Jigger
En eski ve en basit açık - en muamele makinesi jiggerdir. Haşıl sökme, alkali kaynatmadan beyazlatmaya kadar bütün ön muamele prosesleri jiggerdeçektirme ( tam banyo ) metoduna göre kesikli olarak yapılabilir.
Bu makinede paslanmaz çelikten bir tekne üzerinde iki silindir vardır. Muamele görecek kumaş bu silindirlerden birine gergin olarak sarılır. Kumaş bu silindirden boşalıp diğerine sarılırken banyo teknesi içinden geçer.
Kumaşın bu silindirden diğerine sarılmasına 11 pasaj denir. İlk pasaj bitince silindirlerin dönme yönü değiştirilerek ikinci pasaja geçilir. Bu şekilde muamele türüne bağlı olarak bir kaç pasaj çalışılır. Muamele sonrası yıkamalar da banyo değiştirilerek aynı makinede yapılır.
Jiggerdebanyo hareketsiz kumaş hareketlidir. Aynı prensibe göre çalışan fakat kumaşı halat halinde muamele edenhaspelegöre kısa flotteoranlarında çalıştığından haspelegöre daha ekonomik bir makinedir. Ancak burada kumaş çekme gerilimlerine maruz kaldığından ince, hassas kumaşlardan çok orta ağırlıkta ve ağır kumaşların muamelesinde kullanılır.
Jiggerlerlekesiksiz çalışmak mümkün değildir. Bu nedenle rasyanilizasyoniçin günümüz gereklerini karşılamamaktadır. Yani bu makineler de büyük metrajlar ekonomik olarak çalışılamaz.
2- Başlıca Halat Halinde Muamele Sistemleri :
Haspel Jet ve Overflow :
Bu makineler kumaşın halat halinde çektirme metoduna göre çözelti içinde kesikli olarak çalışmasına uygundurlar. Halat halinde muamele sistemlerinin en basiti olup, tahta ve paslanmaz çelikten bir tekne ile teknenin üzerinde kumaşın devrini sağlayan bir çıkrıktan oluşur. Yuvarlak veya oval kesitli bu çıkrık üzerinden kumaş halatının iki ucu dikilir. Çıkrık boyunca aynı anda çok sayıda çıkrık muamele görebilir. Haspelmakineleri küçük metrajlarda çalışan küçük fabrikalar için özellikle önem taşır. Triko mamullerin terbiyesinde hala geniş ölçüde kullanılır Özel avantajı, düşük yatırım maliyeti yanında, tutum ve hacim açısından kaliteye yarar sağlanmasıdır. Büyük çekme gerilimlerine dayanmayan hafif ve hassas kumaşlarhaspeldeçalışılır.
Haspeldemuamele uzun flotte oranları gerektirir. Bu makine için normal olarak kullanılan 1 : 15flotteoranı yüksek bir su, kimyasal madde ve enerji tüketimine sebep olur, bu nedenle haspel, sadece 750 kg / gün kumaş kapasitesine kadar ekonomiktir.
Muhtelif haspelmakinelerini bir araya getirerek kontinümuamele imkanı sağlanabilir. Bu prosüdürde haspellerarsındaki mesafenin ve dolayısıyla kumaş geriliminin çok fazla olmaması gerekir.
Jet makineleri haspellerindeğişik bir versiyondur. Bu makinelerin haspeldenfarklı kumaş hareketinin çıkrıkla değil, bir jet ( düse ) yardımıyla sağlanmasıdır. Şöyle ki, bu makinelerde kazana bağlı olan bir boru üzerinde bir daralma olur. Bu daralma olur. Bu daralma bir pompa vasıtasıyla hareket eden banyonun daralan bölgede akış hızının artmasına ve basıncının düşmesine sebep olur. Banyo düşük basınçlı kısma hücum ederken beraberinde kumaşı da sürükler.
Ower- flowveya yumuşak akımlı diye isimlendirilen makinelerde ise, kumaşın hareketi bir jet yardımı ile değil, sadece banyonun normal akışı ile yani dinamik bir basınç olmaksızın sağlanır. Bu durum muameleyi çok yumuşak kılar. Böylece çok ince ve hassas kumaşların zorlanmadan hareket etmesi sağlanır.
Kazanlar :
Ön terbiye işlemleri kazanlarda da yapılabilir. Kumaş kazanlarda halat halinde çektirme etodunagöre çözelti içinde muamele edilir. Muamele kesiklidir. Yaklaşık 1 / 5 olan flotteoranı haspellerinflotteoranından çok daha iyidir ve bu flitte oranında su, kimyasal madde ve enerji tüketimi daha düşüktür.
Pişirme prosesi için atmosfer çık kazanlar veya 100º C ' nin üzerinde çalışabilen kapalı, yüksek basınçlı kazanlar ( otoklavlar ) kullanılır.
Ağartma için kullanılan kazanlar da vardır. Esas itibarı ile taştan yapılan bu kazanlar son derece uzun ömürlüdür. H2O2 ağartması için uygun değildirler, fakat özellikle kloritağartmasına uygundurlar.
Kazanlarda zahmetli elle istifin yerini otomatik halat istifleyiciler almıştır. Otomatik kontrol ünitelerinin kullanımı ise, yüksek prodüktivite, tekrarlanabilme güvenirliliği sağlamıştır.
Hangi sistem kullanılırsa kullanılsın ön terbiyede başlıca proses basamakları olan haşıl sökme, pişirme ve ağartma ile bunlara ek olarak yakma vemerserizasyonungenel esasları proses akış sırasına göre şöyle özetlenebilir:
Yakma:
Yakma tamamıyla mekanik bir prosestir. %100 pamuklu kumaşların yakma işlemi sırasında hiçbir önemli problemle karşılaşılmamasına karşılık PES/Pamuk karışımlarında, alev sıcaklığının PES lifinin ergime noktasının altına düşmemesi sağlanmalıdır. Öte yandan alev ve kumaşın zaman ve mesafe bakımından aşırı derecede temasını önlemeye özen gösterilmelidir. Aksi halde PES lifi kavrulur.
Klasik bir terbiye işlem dizisinde yakma çoğu kez enzimatik haşıl sökme ile kombine edilir. Haşıl sökmenin oksidatif olarak yapılması halinde de kumaşı yaktıktan sonra kuru olarak sarmak ve sonra doğrudan doğruya oksidatifhaşıl sökme maddesini de ihtiva eden pişirme çözeltisiyle muamele etmek mümkündür.
Haşıl Sökme:
Dokuma işletmesinde, çözgü ipliklerine haşıl uygulamanın ana amacı düşük kopuşlu optimum çalışma şartları sağlamaktır. Ancak etkili bir pişirme ve dolayısıyla düzgün bir boyama ve / veya baskı eldesiiçin dokuma sırasında uygulanan bu haşılın iyi bir şekilde sökülmesi gerekir. Bu amacı sağlamak üzere birçok haşıl karışımları kullanılmaktadır. Haşıl seçiminde maliılsökme için bakteri, pankreas veya malt esaslı amilazlar kullanılır. Fakat bakteri esaslı amilazlarla haşıl sökme genellikle hakimdir.
Enzimatikhaşıl sökme kesikli ve kesiksiz yöntemlerle uygulanabilir. Ancak en yaygın uygulama şekli kumaşı yakma işleminden sonra haşıl sökme maddesi ve bir ıslata maddesi / deterjan ihtiva eden çözeltiyle emdirip, sonra sıcaklığa bağlı olarak saate 12 saate kadar - çoğu kezroliklerdebekletmektedir, daha sonra sıcak yıkamauıygulanır.
Enzimatikhaşıl sökmenin bir dezavantajı bu işlemin müstakil bir işlem olmasıdır. PH ' bağmlılığıyüzünden diğer proseslerle kombine edilemez. Oysa oksidatif haşıl sökme kontinüpişirme ve ağartma prosesleri ile kombine edilebilir.
Oksidatifhaşıl sökmenin uygulandığı bu kombine prosesler zaman, su, buhar ve yardımcı maddelerde tasarruf sağlar. Ayrıca enzimatikyolla tatminkar şekilde haşıl sökmenin mümkün olmadığı durumlar da vardır.
Genellikle haşılın yüksek miktarda yağ ihtiva etmesinden, parçalanamayantapiokanişastası kullanılmasında ve haşıla küflenmeyi önleyici maddelerin ilavesinden kaynaklanan böyle durumlardaoksidatifhaşıl sökme tavsiye edilir.
Bugün oksidatifhaşıl sökme hemen hemen sadece kontinüemdirmemetoduyla yapılmaktadır. Uzun yıllardan beri en çok bilinen oksidatifhaşıl sökme maddesi persülfatlardır. Ancak persülfatların nişastayı parçalama yanında selülozu da parçalayabilecekleri unutulmamalı ve bu risk minumumaindirilmedikçe yada tamamıyla elimine edilmedikçe oksidatifhaşıl sökme uygulanmalıdır.
Yeni tip oksidatifhaşıl sökme maddelerinin geliştirilmesiyle lifin çürüme riskinin önüne geçilmiştir. ( Bu tür maddeler, aktif oksidatif bir madde ile seçilmişanyonik/ noniyonikyüzey aktif maddelerin kombinasyonlarıdır. )
Persülfatlardanbaşka H2O2 de oksidatif haşıl sökme maddesi olarak önerilmiştir ve özellikle İngiltere'de kullanılmaktadır. Ancak, tecrübeler, H2O2 ile nişasta parçalanmasının ağartmayı da içine alan birçok muamele basamağından sonra elde edildiğini göstermektedir. Bu nedenle metot sadece tam beyazlık istenen hallerde uygundur. H2O2 ile kombine tek basamaklı bir pişirme işlemi sonunda elde edilen haşıl sökme derecesi yeterli değildir.
Pişirme:
Gerçek anlamda pişirme işlemi, pamuklu malları seyreltik sıcak sodyum hidroksit çözeltisi ile muamele ederek ihtiva ettiği safsızlıklardan temizleme işlemidir. Pişirilecek pamuklu malzeme yağ, mum, proteinler, renk maddeleri gibi selüloz dışı safsızlıkları, yaprak, çöpel, vs. gibi bitki artıklarını, makine yağı, gibi imalattan gelen ilave safsızlıkları ihtiva eder. Pişirme işlemi sırasında renk maddeleri hariç bütün safsızlar müteakip bir yıkama ile mamulden uzaklaşabilecek duruma gelirler. Şöyle ki yağlar sabunlaşarak, proteinler basit aminoasitlerin sodyum tuzlarına parçalanarak suda çözünür hale gelirler. Mumlar ve makine yağları suda çözünür hale gelmezler ancak yağların meydana getirdiği sabunlar yardımı ile pişirme çözeltisi içinde emülsiyeolurlar. Liflerin NaOH etkisi ile şişmesi sonucu yaprak,çöpel, vs. gibi bitki artıkları da çözünür hale gelir.
Bütün bu çözünebilir hale gelen veya emülsiyeolan safsızlıklar, pişirmeyi takibedeniyi bir durulama ile tekstil malzemesinden uzaklaşır. Safsızlıkların uzaklaştırılması, mamulde, uzaklaşan madde miktarına eşdeğer bir ağırlık kaybına sebep olur.
Ağartma:
Ağartma işleminin birinci derecede amacı pamuğa arzu edilmeyen esmerliği veren renkli safsızlıkları ( boyar maddeleri ) gidermektedir. Pamuğun ağartılmasında oksidatifağartma maddeleri kullanılır. Bu tür maddelerle çalışıldığında, ağartma olayı atomik oksijen açığa çıkması ile başlar.Oksidatifağartma maddelerinin en önemlileri hidrojen peroksit, sodyum hipokloritve sodyumklorittir.
Merserizasyon:
Merserizasyonher zaman uygulanmayan, ön terbiye işlemlerine, daha çok yüksek kaliteli mamullerde ( bluzluk ve üst giyim poplinlerde ) veya boyalı ve baskılı malların boya verimini arttırmak üzere ilave edilen bir prosestir.
Merserize prosesi, pamuğun makinelerde bir yandan gerilim altında tutulurken bir yandan da yüksek konsantrasyonda (26-30º Be' ) NaOH çözeltisiyle muamele edilmesi diye tanımlanabilir.
Merserizasyonunamaçları aşağıdaki şekilde özetlenebilir.
n Kumaş yüzeyinde bir parlaklık elde etme
n Boyutsal stabilite
n Daha yüksek mukavemet
n Selüloz liflerinin muntazam şekilde şişmesi
n İç yüzeydeki artış nedeniyle daha iyi boya alma
n Olgunlaşmamış ve " Ölü " pamukta boya absorblama kabiliyetini arttırma
1.2 DİĞER SELÜLOZİK LİFLERİN ÖN TERBİYESİ
KETENİN ÖN TERBİYESİ :
Tekstil endüstrisinde kullanım alanı bulan diğer bir doğal selüloz lifi ketendir. Keten bir sap lifidir. Özellikle yapay liflerin üretimlerinin artışıyla ketenin üretimi gerileniştir. Ancak son yıllarda yeniden bir artış gözlenmektedir. Bunun başlıca nedenleri moda, keten liflerin serin tutma özelliklerinin çok iyi oluşu, artan hayat standardı ( daha pahalı, lüks mamullere yönelme ) olarak sıralanabilir.
Kimyasal yapıları bakımından selüloz lifleri olan keten liflerinin terbiye işlemleri genellikle pamuktakine benzer yalnız içerdikleri yabancı madde miktarının fazla olması nedeniyle ketenin ön terbiyesi daha teffarruatlıdır.
REJENERE SELÜLOZ LİFLERİNİN ÖN TERBİYESİ :
Rejenereselüloz lifleri yapıları itibarıyla temiz, beyaz ve parlak lifler olduklarından bunların terbiyesi pamuk, keten, vb. doğal selüloz liflerine nazaran çok daha ılıman şekilde yapılabilir. Bunun yanındarejenereselüloz lifleri kimyasal maddelere, özellikle bazlara karşı hassas olduklarından ve yaş dayanımları düşük olduğundan ön terbiye işlemlerinin ılıman bir şekilde yapılması zorunludur Aksi halde lifler kimyasal ve mekanik bakımlardan zarar görürler.
Rejenereselüloz liflerin ön terbiyesinde başlıca işlemleri haşıl sökme, alkali ile muamele ve ağartmadır. Bu liflere genellikle suda çözünebilen haşıl maddeleri uygulandığından haşıl sökme etkili bir sıcak yıkamadan ibarettir. Suda çözünmeyen haşıl maddelerinin uygulanması halinde pamuktakine benzer enzimatikhaşıl sökme yöntemleri uygulanır.
-1.3 PROTEİN LİFLERİNİN ÖN TERBİYESİ :
YÜNÜN ÖN TERBİYESİ :
Yün, zayıf alkali ortamda yüksek sıcaklıklarda yıpranan nazik bir tekstil Malzemesi olduğundan yünün terbiyesinde alkali ortamda çalışırken çok dikkatli olmak gerekir. Sulu ortamda yapılan germe, sıkma, ovma gibi her türlü mekanik işlem de yünün keçeleşmesine sebep olur.
Yünün ön terbiyesinde uygulanan aşlıca işlemleri şunlardır:
Yıkama : Yünün kendine yapışkanlık veren ve eğrilmesini zorlaştıran doğal yağlardan temizlenmesi için uygulanır.Genellikle az miktarda amonyak ve soda konulan sabunlu suya 40-50° C ' de yapılır.
Yağlama : Elyafı kayganlaştırmak liflerin birbirine yapışmasını kolaylaştırmak böylece iyi eğrilmesini sağlamak için yapılır.
Karbonizasyon: Yünde bulunan çalı, diken, ot, saman vb. bitkisel maddeleri uzaklaştırmak için yapılır. Bu amaçla yün seyreltik ( 4-5° Be ) H2SO4 ile oda sıcaklığında bir müddet ıslatılır. Sonrakarbonizasyonsobalarında 80-100° C ' deısıtlır. Bu sırada buharlaşan su yüzünden derişikleşen H2SO4 yündeki selüloz artıklarını kömürleştirir. Sonra kömürleşen partiküller dövülerek uzaklaştırılır. Yün durulanır, sodalı su ile nötralize edilir.
Ağartma : Yün daha çok renkli kullanıldığından ağartılması pamuğunki kadar önem taşımaz. Sadece beyaz ve açık renklere boyanacak trikotajlar ile asılacak yünlü malzemeler ağartılır. Ağartma redüktif( = indirgen ) veya oksidatif( = yükseltgen ) maddelere veya bunları kombine ederek yapılabilir.
İPEĞİN ÖN TERBİYESİ :
İpeğin ön terbiyesinde uygulanan başlıca işlemler şunlardır:
Zamk Çıkarma : Fibroininetrafını saran serisin maddesini uzaklaştırmak için uygulanır. Bu işlem kaynar derişik sabun banyolarında yapılır.
( Serisini Uzaklaştırma )
Ağartma : Serisini uzaklaştırılmış ipek oldukça beyaz olduğundan ipeğin ağartılması büyük önem taşımaz. Ağartma gerektiren hallerde ipek indirgen veyayüseltgenmaddelere ağartılabilir.
Ağırlaştırılmış : İpekli mamullerin hacim ve ağırlığını arttırarak böylece dolgunluk ve zenginlik sağlamak ve serisinin uzaklaştırılması yüzünden meydana gelen ağırlık kaybını telafi etmek için uygulanır. Bu işlem ipeği anorganik maddelerle ( birbiri ardına kalay, fosfat ve slikat tuzlarıyla ) veya bitkisel maddelerle ( tanen, meşe mazısı özü, vb. maddelerle ) muamele ederek yapılabilir. Veya bu yöntemin karışımı uygulanabilir.
1.4 SENTETİK LİFLERİN ÖN TERBİYESİ
Poliester, Nylon,Poliakrilonitril, polipropilenve diğer sentetik lifler bütünüyle kimyasal olarak elde edildiklerinden genelde boyama öncesi önemli bir ön muamele gerektirmeyen temiz liflerdir. Bu nedenle burada, sade fikir vermek üzere Poliesterinön terbiyesi satır başları ile verilecektir.
POLYESTERİN ÖN TERBİYESİ :
Polyesterin ön terbiyesinde başlıca şu işlemler yer alır :
Yıkama : Üretim sırasında muhtelif maddelerden ( eğirme yağları, haşıl maddeleri, makine yağları vs. ) ileri gelen kirlenmeleri gidermek için yapılır. Bu amaçla PES mamulleri 70-80° C' de soda-sabunlu suda 20-30 dakika muamele edilir, durulanır sonra asetik asitle nötralizeedilir.
Ağartma : PES lifin beyazlığı hayli yüksek olduğundan ağartılmaya pek ihtiyacı yoktur. Çok gerekirse kimyasal olarak sadece NaC1O2 ' le ağartılabilir. Ya da optik ağartma uygulanır.
PES / Pamuk veya PES / Viskoz karışımları NaC1O2 veya H2O2 ile, PES / Keten karışımları asidik ortamda sodyum hipokloritve takiben sodyum kloritveya takiben H2O2 ile,
PES / Yün karışımları peroksitle,
PES / Naylon karışımları asidik ortamda sodyum kloritle ağartılır.
Termofikse: Aslında bir bir bitim işlemi olmaklşaberaber genellikle ön terbiye sırasında uygulanır. PES lifin iç gerilimlerini giderek metaryali boyamadan önce boya ve şekilce stabilize etmek için uygulanır. Sıcak hava, sıcak su, doymuş buhar veya sıcak silindirlerle yapılır
Kostikleme: PES lifinin tipik sentetik karakterini değiştirerek kumaşa ipek tutumu ve görünümü vermek ve esnekliğini arttırmak için uygulanır. İşlem sonunda boyar maddeler life daha fazla çeker. Ancak bu prosesin mukavemeti düşürme etkisi yüzünden çalışma şartları ( zaman, sıcaklık ve NaOHkonsantrasyonu ) dikkatle seçilmelidir.
2 BOYAMA VE BASKI
Tekstil malzemelerinin çeşitli boyar maddelerle muamele edilerek oldukça kalıcı bir şekilde renklendirilmesine boyama denir. Kalıcılık terimiyle yıkama ve ışığa tutma ile rengin kolayca giderilemeyeceği anlatılmak istenir. Ancak boyamada rengin kalıcılığı mukayese amacıyla belirtilir. Yoksa gerçekten bütün koşullarda kalıcı olduğu, yani rengini değiştirmediği garanti edilebilen hiçbir boyar madde yoktur.
Bu bileşikler için " boya " terimi yerine " boyar madde " teriminin kullanılması, özellikle anlamlıdır. Burada " boya " ve " boyar madde " terimleri arsındaki farkı açıklamakta yarar vardır. Bir cismin renklendirilmesi iki şekilde olur.
a) Cismin renkli bir tabaka ile örtülmesi. Burada cisme renk veren madde o cisme nüfuz etmez, sadece yüzeyini kaplar. Biraz kazıyınca cismin ilk rengi meydana çıkar. Böyle boyamalar için kullanılan renkli maddelere " boya " denir. Boya tozları kuruyan yağlar ve film meydana getirici plastik bir maddeyle karıştırıldıktan sonra zemin yüzeyine sürülür. Bu prosesin esası boyanın bir bağlayıcı yardımıyla cismin üzerine yapıştırılmasından ibarettir. Boya ile cisim arsında herhangi bir ilgi söz konusu değildir
b) Asıl boyama : Tekstil maddelerinin ( veya deri ve kağıdın ) bizzat kendisini renkli kılmaktır. Bunu sağlayan renkli ve renksiz maddelerin hepsini birinci gurup boyalardan ayırmak için boyar madde denmesi daha uygundur.
Renkli maddelerin ve dolayısıyla boyar maddelerin renkliliği, üzerlerine düşen beyaz ışıktan belirli dalga boylarını yutup kalanını yansıtmalarından ileri gelir ki biz buna seçimli ışık absorbsiyonudiyoruz.
Disperzve pigment boyar maddelerin dışındaki bütün boyar maddeler suda çözünen veya boyama sırasında çözünür duruma gelerek lif tarafından emilen boyar maddelerdir.
Bütün bu boyar maddelerin tekstil liflerine bağlanması, boyar maddelerin ve lifin yapısına bağlı olarak aşağıdaki mekanizmalardan biri yardımı ile sağlanır.
1. Boyar maddenin adsorbsiyondenen kuvvetlerle life bağlanması ( direkt boyar maddelerin tekstil liflerine bağlanışı bu yolla olur. )
2. Suda çözünmüş durumda life emdirilen boyar maddenin lif içinde çözünmez duruma getirilmesi ( örneğin, küp, çözülebilen küp, azoik gibi boyar maddelerinin tekstil liflerine bağlanışı böyle olur. )
3. Boyar madde ile lif arasında elektrostatik çekime dayanan bir tuz oluşması ( örneğin, asit boyalarının yüne ve ipeğe, veya boyaların akrilik liflerle bağlanması böyle olur. )
4. Boyar maddelerin lif içinde çözünmesi ( Disperz boyar maddelerin sentetik liflere ve asetat liflerine bağlanması böyle olur. )
5. Boyar maddelerin life kimyasal olarak bağlanması, ( Reaktif boyaların selüloz liflerine bağlanması böyle olur. )
6. Boyar maddelerinin yapay reçineler yardımı ile life yapıştırılması ( pigment boyar maddelerin life bağlanması böyle olur. )
Boyama ve baskı sırasında yukarıdaki mekanizmalardan biri ile life bağlanan boyar maddenin dış etkilere karşı mukavemeti çok önemlidir. Bu özelliğe renk haslılığı denir. Renk haslılığı boyar maddenin kimyasal yapısına yakından bağlıdır. Ancak uygulanan boya ve baskı prosesi de haslığı önemli ölçüde etkiler. Bu nedenle boyama ve baskıya başlamadan önce kullanım amacına en uygun haslıklara sahip boyaların seçimi kadar bu boyaların doğru proseslerle uygulanması da önemlidir. Rengin koyuluğu ve lif cinsinin de haslık üzerine etkileri vardır.
Renk haslıkları üretim ve kullanım haslıkları olmak üzere, iki guruba ayrılır. Üretim haslıkları boyalı ve baskılı malzemenin daha terbiye işletmesiniterketmeden, uğrayabileceği müteakip proseslere karşı renginin - veya renklerinin - mukavemetini gösterir. ( Pişirme haslığı, peroksit haslığı, dinklemehaslığı gibi ).
Kullanım haslıkları ise, malzemenin satışa sunulduktan sonra kullanım sırasındaki dış etkilere karşı renginin - veya renklerinin- mukavemetini gösterir. ( Işık haslığı, yıkama haslığı, ter haslığı, sürtme haslığı gibi )
2.1 BOYAMA :
Tekstil malzemeleri açık elyaf, tops, iplik, kumaş hatta hazır giysi halinde boyanabilirler. Her durum için geliştirilmiş özel boyama makineleri vardır. Konum genişliği açısından burada sadecetellanılanen önemli makine ise fular ' dır. Bu makine, içinde sevk rolikleribulunan bir tekne ile, tekne çıkışından en az bir çift sıkma silindirlerinden oluşur.
Emdirme yönteminde kumaşın üzerine aldığı çözelti miktarı bir çok faktöre bağlıdır. Lif cinsi ve kumaşın yapısı, geçiş hızı, sıkma basıncı, kumaşın daha önce gördüğü işlemler, banyo sıcaklığı gibi. Fakat bütün bunların içinde en önemlisi sıkma silindirlerinin sıkma basıncıdır. Bu yüzden kumaşın aldığı çözelti miktarı çoğu kez sıkma efekti terimiyle ifade edilir. Örneğin sıkma efekti % 70 demek, 100 gr. kumaş üzerine % 70 gr. çözelti almış demektir.
Fularda boya ile emdirilen kumaşın daha sonra fikse ve yıkama için tamamlayıcı bazı muamelelerden geçmesi gerekir. Bu yüzden bir fular bayarmadde cinsine ve boyama metoduna bağlı olarak daima başka makinelerle kombine edilerek kullanılır. Bu kombine sistemleri şöyle sıralayabiliriz.
Emdirme - Buharlama ( = Pad- Steam )
Emdirme - Kurutma ( = Pad- dry )
Emdirme - Termofikse( = Pad - ermofixation)
Emdirme - Soğuk bekletme ( = Pad-batch)
Emdirme - Sıcak bekletme ( = Pad-roll)
Emdirme - Jiggerdemuamele ( = Pad - jig)
Emdirme - Açık en yıkama
Kumaş boyamacılığında çektirme veya emdirme metotlarından hangisinin uygulanacağına kumaştan beklenen özellikler ( tutum, vs. ), üretim miktarı, lif cinsi, boyar madde cinsi ve mevcut makine parkı göz önüne alınarak kara verilir. Boyama reçetelerinin hazırlanmasında da boyama metodu, lif ve boyar madde cinsi, fikseşartları gibi faktörler esas alınır.
" Boyama Reçetesi " denince, bir boyama banyosuna konulacak boyar madde miktarı ile kimyasal ve yardımcı kimyasal madde miktarlarını belirten formülasyonakla gelir. Boyar madde bildiğimiz gibi tekstil malzemesinin renklenmesini sağlar.
2-2 BASKI
Tekstil malzemeleri tarak bandı, çözgü ipliği ve kumaş halinde basılabilirler. Bunlardan en önemlisi şüphesiz kumaş basmacılığıdır ve burada konunun genişliği nedeniyle sadece kumaşların baskısı ele alınacaktır.
